De dienstplicht staat weer volop ter discussie met Oekraïne in het achterhoofd. Het CDA gebruikt het als speerpunt voor de verkiezingen en Sander Schimmelpenninck roept ertoe op in zijn nieuwe boek. De voordelen van een maatschappelijke dienstplicht wegen wel degelijk op tegen de nadelen, schrijft politicoloog Samuel Vandeputte op EW Podium.
Sinds 1996 worden dienstplichtigen niet langer opgeroepen. De reden destijds? De veiligheidssituatie vereiste dat niet langer. Met de Russische inval in Oekraïne is dit argument weggevallen. Toch zijn er veel meer redenen om de dienstplicht weer in te voeren.
Allereerst moet duidelijk zijn dat dienstplicht niet exclusief gebonden moet zijn aan legerdienst. Zo was het in Duitsland – dat tot in 2011 de oproepplicht hanteerde – mogelijk om de dienstplicht vervangend te vervullen, bijvoorbeeld in een ziekenhuis, reddingsdienst of natuurpark. Tussen 1993 en 2003 vervulden meer dan 100.000 jongeren per jaar civiele dienstplicht. Duitsland overweegt overigens sterk om de oproepplicht weer in te voeren, waarvan al sprake is in de Scandinavische en Baltische landen, alsook Oostenrijk, Griekenland en op Cyprus.
Nederlander zijn komt met rechten én plichten
Het huidige politieke klimaat legt een sterke nadruk op rechten. Zo werd artikel 1 van de Grondwet recent nog uitgebreid met ‘handicap’ en ‘seksuele gerichtheid’ op basis van een initiatiefwet van D66, GroenLinks en PvdA. Terwijl men moeilijk tegen zulke gelijkheidsrechten kan zijn, veranderen ze in de praktijk amper iets.
Veel minder wordt er gesproken over de verworvenheid van onze felbegeerde rechten. Het recht om rechten te hebben is met bloed tot stand gekomen. Een dienstplicht is bij uitstek een goed middel om te laten zien dat volwaardig, volwassen lidmaatschap van de Nederlandse maatschappij zowel rechten als ook plichten inhoudt.
Sociale cohesie: dienstplicht is goed voor de tolerantie
De dienstplicht zorgt ook voor sociale cohesie. Samen Nederland dienen is de beste manier om maatschappelijke scheidslijnen – tussen arm en rijk, stad en platteland, theoretisch en praktisch opgeleid – te overstijgen. Wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat dienstplicht in Israël jongeren toleranter maakt tegenover andere culturen en etnische herkomst. Het zou mooi zijn als jongeren uit de Bijlmer, het Gooi en de Achterhoek elkaar leren kennen, als vrienden in plaats van als vijanden.
En voor de persoonlijke ontwikkeling
Jongeren studeren langer, gaan later uit huis en beginnen op oudere leeftijd aan een gezin. Dat jongeren later volwassen worden staat niet los van het onderwijssysteem, waar jongeren zomaar tot hun 25ste met leeftijdsgenoten in een sociale bubbel zitten. Een dienstplicht kan het gebrek aan intergenerationeel contact doorbreken door jongeren te laten samenwerken met oudere, volwassen voorbeelden. Bij maatschappelijke dienstplicht in de ouderenzorg is dit al helemaal het geval.
Lees ook deze column van Liesbeth Wytzes: Hoogste tijd om de dienstplicht weer in te stellen
Momenteel schiet het schoolsysteem hierin tekort. Het gezegde dat ervaring de beste leermeester is, moet worden geïntegreerd in ons onderwijssysteem. Als de bedoeling is om competente, volwassen burgers te produceren, moeten jongeren ook buiten de schoolbanken praktisch aan de slag. Het experiment van een maatschappelijke stage voor scholieren – verplicht van 2011 tot 2014 – was een leuke oefening. Maar vooral theoretisch geschoolden komen amper in aanraking met de praktijk.
Tussenjaar: scholieren voelen zich onvoldoende voorbereid
Veel jongeren kiezen voor een tussenjaar, vaak ingevuld door werken, reizen of een tussenjaarprogramma. Volgens het Tussenjaarkenniscentrum namen in 2020 meer dan 14 procent van scholieren die een havo- of vwo-diploma behaalden een tussenjaar voordat ze begonnen met een hogere opleiding. In Australië en Groot-Brittannië is dit een op vier.
De toegenomen populariteit van het tussenjaar wijst erop dat scholieren zich niet voldoende voorbereid voelen op hoger onderwijs. Zo kan er bijvoorbeeld worden nagedacht over het vervangen van het laatste jaar van de leer- of kwalificatieplicht tot 18 jaar door een maatschappelijke dienstplicht. Behalve bij havo en vwo, zou dit ook een onderdeel kunnen worden van het mbo-traject.
Politiek momentum voor dienstplicht is daar
In de aanloop naar de Provinciale Statenverkiezingen heeft CDA-leider Wopke Hoekstra voluit de kaart voor het herinvoeren van de dienstplicht getrokken. Een zet die het CDA wellicht geen windeieren zal leggen, aangezien onderzoek van EenVandaag uitwijst dat 57 procent van de stemmers voor de invoering van actieve dienstplicht is met slechts 32 procent tegen.
Ook andere partijen zijn te porren voor het herinvoeren van de oproepplicht. Zo pleit de ChristenUnie al jaren voor een maatschappelijke diensttijd. Partijen verschillen van mening over hoe de dienstplicht eruit moet zien, maar als de VVD onder druk van de publieke opinie overtuigd kan worden, lijkt een Kamermeerderheid voor een vorm van actieve dienstplicht binnen handbereik.
Bekostiging is bezwaar, maar geen obstakel
Lees ook het artikel van Mathijs Tieleman: Dienstplichtplan CDA verzwakt juist de veiligheid en vrijheid
De grootste bezwaren zijn van praktische aard. Er wordt geopperd dat de afgeslankte Landmacht dienstplichtigen niet aankan en het ons veel geld zou kosten om deze werkplaatsen te creëren. Zo argumenteerde Mathijs Tieleman hier op EW Podium dat de dienstplicht eenmalig 15 miljard kost, daarna 70 miljoen per jaar. Toch hoeft dit helemaal geen obstakel te vormen.
Volgens de Rijksoverheid kost een leerling op de middelbare school gemiddeld 7.300 euro per jaar. Berekend op basis van 200.000 dienstplichtigen zou jaarlijks 1,5 miljard euro op onderwijskosten uitgespaard kunnen worden. Bovendien dragen dienstplichtigen actief bij aan het opbouwen van Nederland en kunnen ze worden ingezet waar de nood hoog is, zoals de zorgsector, woningbouw of natuurbescherming.
De dienstplicht is dus een kwestie van prioriteiten. Wat is belangrijker voor de ontwikkeling van Nederlandse jongeren: een twaalfde jaar op de schoolbanken of een jaar maatschappelijke zelfontplooiing in het nationaal belang? De dienstplicht is een investering in de toekomst met onmiddellijk rendement.
Tweede Kamer: het is tijd voor de dienstplicht
Nederlands burgerschap houdt in dat je plichten vervult die je ruimschoots terugkrijgt in rechten. Door de dienstplicht in te voeren, bevorderen we integratie en saamhorigheid en creëren we volwassen staatsburgers. Defensie lijkt de nood van de dienstplicht alvast in te zien. In september starten 125 jongeren met een vrijwillig dienjaar om de personeelstekorten gedeeltelijk op te vangen.
Het is nu aan de Tweede Kamer. Er is politiek momentum om dienstplicht in te voeren. Over de vorm valt te twisten, maar dat de dienstplicht in enigerlei vorm terug moet komen, staat buiten kijf.