De overheid grijpt allerlei middelen zoals nudging aan om het gedrag van burgers positief te beïnvloeden. Maak die bemoeienis transparant en traceerbaar, schrijft historicus en ondernemer Chris Hanselaar op EW Podium.
Als de Rijksoverheid vroeger iets van burgers moest, kwam er een campagne via Postbus 51, het voorlichtingsbureau van de overheid. Vond Den Haag dat je energie moest besparen, meer moest weten over de Europese Unie of kon minderen met alcohol? Via tv, radio of het folderrek op één van de 3.800 bibliotheken of postkantoren werd je verteld hoe. Toen kwam het internet en Postbus 51 verdween, op papier althans. De behoefte om landelijk het gedrag van burgers te beïnvloeden ging natuurlijk niet weg. Nog steeds voert de overheid landelijke campagnes. Zoals ‘MONO’, een aansporing tot mobielvrij rijden.
Het probleem is alleen dat veel van die campagnes niet per se werken, of niet snel genoeg. Gedrag is hardnekkig. En net zoals je de Postbus 51-folder in het postkantoor kunt negeren, kun je banners, radioboodschappen en tv-spotjes keurig wegfilteren. Uiteindelijk kiezen vrije burgers zelf waarvoor zij openstaan en waarvoor niet. Is het fatsoen van de staat niet de jouwe, dan stap je bellend in je leasebak. Wéér een verkeersdode erbij. Ondanks de dure campagnes.
Behavioral design: nudging zonder vrijheidsbeperking
Door de digitalisering van de samenleving is er veel meer data over hoe mensen zich gedragen en hoe we ze kunnen beïnvloeden. Ook zijn er veel onderzoeken bijgekomen over menselijk gedrag. Dat leidde bij overheden tot de opkomst van het zogeheten gedragsontwerp, het uit de Verenigde Staten en Groot-Brittannië overgewaaide behavioral design. Deze discipline leert dat je niet direct boodschappen moet zenden, maar eerst moet kijken naar het hoe en waarom van menselijk gedrag en daarna een ingreep ‘ontwerpt’ die dat gedrag kan veranderen.
Bekend en ingeburgerd is nudging. Met deze methode wordt de omgeving zo ingericht, dat burgers bepaalde keuzes makkelijker zullen maken. Vermijden mensen orgaandonatie? Maak doneren de standaard. Wil je dat mensen gezonder eten? Albert Heijn legt de fruitaanbiedingen bij de ingang al voor je klaar. De juiste keuze maken was nooit zo makkelijk.
Behavioral design lijkt ideaal: burgers en consumenten behouden hun vrijheid om te kiezen en zo zichzelf te blijven. Overheden maken effectief beleid. En politici en bestuurders hoeven mensen niet te dwingen met allerlei betuttelende wetten en regels waardoor ze minder populair worden. Maar hier komt de aap uit de mouw.
‘De knip’ was een duidelijke, fysieke inbreuk op keuzevrijheid
Neem ‘de knip’: een tijdelijke verkeersblokkade in de Weesperstraat in Amsterdam, eerder deze zomer. Doel was om verkeer weg te leiden uit de stad: beter voor het milieu, bewoners en de automobilist zelf. Mensen begrepen de nieuwe routes alleen niet, of moesten vaak voor simpele taken uren in de file staan.
Wilde je op je enige vrije dag eerst op Kattenburg de hond achterlaten bij de dierenarts, om daarna je oma naar het OLVG West-ziekenhuis te brengen? Succes. Als de knip bij mensen tot ‘betere’ keuzes heeft geleid, dan is wel de vraag: beter voor wie? En hield de knip ook rekening wat voor burgers belangrijk is, zoals je dier redden en een lief kleinkind zijn?
Gelukkig was ‘de knip’ een fysieke, voor iedereen duidelijk te herkennen ingreep in de keuzearchitectuur van de automobilist. Veel dagelijkse gedragsingrepen gebeuren een stuk minder transparant.
Veel nudging is minder tastbaar en behoorlijk schimmig
Kun je je als burger nog onttrekken aan die keuzearchitectuur? Wat als die architectuur niet de jouwe is, fundamenteel indruist tegen hoe jij in het leven staat? En stel dat voor elke culturele achtergrond een andere gedragsinterventie wordt ontworpen? Is er dan sprake van rechtsongelijkheid tussen culturen? Racisme? En wat als kunstmatige intelligentie de gedragsingrepen bedenkt: waar kun je dan bezwaar maken tegen de uitgangspunten of het gevolgde proces, en hoe en bij wie?
Veel ‘sociale wetmatigheden’ waarop die interventies zijn gestoeld, zijn helemaal niet zo wetmatig. Zo blijkt loss aversion, het verschijnsel waarbij de angst om iets te verliezen je keuze beïnvloedt, enorm afhankelijk van persoonlijkheid en context. Toch heeft het in de gedragswereld een bijna heilige, allesverklarende status.
Maak interventies beter herkenbaar en traceerbaar
Nu zitten er in Den Haag en bij de gemeenten heus wel knappe koppen achter de interventies, en met de beste intenties. Maar toch zou ik me geruster voelen als veel interventies meer herkenbaar en traceerbaar zijn. Zoals een bordje met de tekst: ‘U wordt op dit ogenblik genudged’. Of: ‘Kunt u zich niet vinden in deze keuzearchitectuur? Dan kunt u daar en daar bezwaar indienen.’
’Bijles in gedragsontwerp’ voor politici kan hun controlerende taak verbeteren. En ja, ze zouden waarschijnlijk ook veel betere inventies bedenken.