De verbluffende solidariteit van Nederlanders met de Sovjet-Joden

Terwijl de Nederlandse solidariteit met het Joodse volk op de proef wordt gesteld, verschijnen een boek en een documentaire over een tijd waarin die solidariteit verrassend vanzelfsprekend was. Nederland liep voorop in de steun aan de vele duizenden Joden die tussen 1970 en 1990 in gevangenschap in de Sovjet-Unie verbleven, schrijft historica Aline Pennewaard.

Een groot deel van de Sovjet-Joden gaf, vanwege het alom aanwezige antisemitisme, aan te willen emigreren naar Israël. Het Sovjetregime gaf geen toestemming: de communistische heilstaat was zo perfect dat emigratie volstrekt niet nodig was, was de redenering. Joden die aantoonbaar familie in Israël hadden wonen mochten volgens de wet op de familiehereniging wel vertrekken, maar ook voor hen werd dat na korte tijd al zo goed als onmogelijk gemaakt.

Voor deze geweigerden, met een Russische twist ‘refuseniks’ genoemd, werd het leven er na hun emigratieaanvraag niet makkelijker op. Ze verloren hun baan en werden daarna veelal gearresteerd wegens ‘parasitisme’, omdat werkloosheid onder het communistische regime als een misdrijf gold. Joodse religieuze en culturele uitingen werden verboden, Hebreeuwse les niet toegestaan. De ene na de andere Joodse dissident belandde na een schijnproces in een Siberische gevangenis of werkkamp: de bekendste was Natan (toen nog Anatoli) Sharansky, die later in Israël diverse ministersposten zou bekleden.

Westerse solidariteit met de refuseniks

De zaak van de refuseniks kreeg wereldwijd brede aandacht. Overal in het Westen ontstonden solidariteitscomités, die actievoerden en de politieke druk op Moskou probeerden op te voeren. Zij kregen informatie van de verbindingsmannen en -vrouwen van Nativ, de Israëlische overheidsorganisatie die in het geheim contact onderhield met Joden in het Oostblok. Naast een bovengrondse campagne, die zich vooral uitte in demonstraties en ludieke protestacties, waren zij verantwoordelijk voor ondergrondse acties, die parallel liepen aan de publieke acties, maar waarvan veel minder mensen op de hoogte waren.

Jonge Joden uit westerse landen werden in het geheim benaderd om op persoonlijke titel naar de Sovjet-Unie te reizen en daar contacten te leggen met refuseniks. Zij brachten daarbij artikelen het land in waar grote behoefte aan was: Joodse religieuze voorwerpen, lesmateriaal en gebedenboeken. Maar ook kleding, schoenen en andere zaken die op de zwarte markt vielen te verkopen, zodat gezinnen weer te eten hadden. Tientallen, zo niet honderden Joodse Nederlanders reisden in de jaren tachtig naar de Sovjet-Unie: voor de meesten een beklemmende, maar paradoxaal genoeg ook verrijkende ervaring.

Onvermoeibare rabbijn Soetendorp

In Nederland, waar het in 1970 opgerichte ‘Solidariteitscomité voor de Joden in de Sovjet-Unie’ onder leiding van rabbijn Awraham Soetendorp week na week onvermoeibaar actievoerde, kreeg de strijd voor de Sovjet-Joden bijzonder veel aandacht. Niet in de laatste plaats omdat de Nederlandse ambassade in Moskou na 1967 voor Israël de diplomatieke belangen behartigde in de Sovjet-Unie. Al snel werd de strijd voor de Sovjet-Joden in Nederland een nationale zaak. Honderden mensen, jong en oud, uit de Joodse gemeenschap zetten zich onvermoeibaar in.

Er ontstond een studentenbeweging en een speciaal wetenschapperscomité, dat congressen organiseerde voor refusenik-wetenschappers die van vakliteratuur en intercollegiale contacten verstoken waren geraakt. De charismatische Soetendorp slaagde erin heel Nederland te verenigen in de strijd voor vrijheid en zelfbeschikking. Dit gold zowel voor de Joodse wereld, waarin orthodox en liberaal eensgezind samenwerkten, als voor de niet-Joodse wereld. De kerken, de politiek, de media, het onderwijs – iedereen deed onvoorwaardelijk mee.

Uniek brede steun in Nederland

Zelfs de toenmalige Israëlische Nativ-medewerkers, die zich Soetendorp ruim vijftig jaar na dato nog goed herinneren, benadrukken het unieke van de Nederlandse steun. De Sovjets moeten die met argusogen hebben bekeken. In 1970, toen Awraham Soetendorp bij een van de eerste demonstraties voor de Sovjet-ambassade naar binnen werd geroepen, liet een diplomaat zich tegen hem ontvallen dat hij erg sceptisch was over de steun van de niet-Joodse wereld. ‘Non-Jews will never stand with Jews,’ gaf hij de jonge rabbijn onomwonden te kennen. Het omgekeerde bleek waar: de hele Nederlandse samenleving zette zich als één man in voor de strijd.

Twintig jaar lang streed het Solidariteitscomité voor de Joden in de Sovjet-Unie, onder leiding van rabbijn Awraham Soetendorp, voor vrijheid en zelfbeschikking. Op de demonstraties kwamen steevast duizenden mensen af, en Nederland was het enige land ter wereld dat bij een internationale petitie in 1982 ruim één miljoen handtekeningen ophaalde. Een ongelooflijk hoog aantal voor het papieren tijdperk: één op de veertien Nederlanders tekende.

Veel vrijgelaten refuseniks, zoals Mikhail Stern en Natan Sharansky, wilden ons land als eerste bezoeken, omdat zij Nederland beschouwden als hun luidste medestander in de strijd voor vrijheid en zelfbeschikking. Het unieke aan dit bijzondere verhaal is dat Awraham Soetendorp erin slaagde heel Nederland, Joods en niet-Joods, te verenigen in de strijd voor de Sovjet-Joden. De kerken, de politiek, de media, het onderwijs: iedereen deed onvoorwaardelijk mee. Er is niet één doel waarvoor Nederland ooit nog zo eensgezind is geweest.