Bijna was de gevreesde ziekte de wereld uit, maar islamitische extremisten dwarsbomen vaccinatieprogramma’s.
Tijdens zijn werk voor vaccinmaker Bilthoven Biologicals raakte begin april een man besmet met polio. Aangezien hij tegen de ziekte was ingeënt, had dit geen nare gevolgen. Toch is het mogelijk een historisch voorval; het zou weleens de allerlaatste poliobesmetting in Nederland kunnen blijken. Een campagne heeft namelijk als doel de ziekte in 2018 wereldwijd uit te roeien.
Niet alle ziekteverwekkers zijn zomaar te elimineren. Virussen besmetten naast mensen vaak ook dieren en kunnen zich schuilhouden in dierenpopulaties, zogenoemde reservoirs. Dat polio alleen mensen besmet, maakt dat het virus relatief eenvoudig valt uit te roeien. Net als pokken, het bekendste voorbeeld van een door mensen verslagen ziekte.
Op dit moment komt polio alleen nog ‘in het wild’ voor in Nigeria, Afghanistan en Pakistan. In 2016 werden in die landen respectievelijk vier, dertien en twintig gevallen gemeld. In 2017 zijn tot dusver slechts vijf besmettingen ontdekt, tegen honderdduizenden ziektegevallen eind jaren tachtig. Uitroeiing van polio, berucht door de verlamming die bij minder dan 1 procent van de patiënten optreedt, lijkt binnen handbereik. Maar het virus heeft vaker terrein teruggewonnen.
Terreur
Een belangrijk obstakel is geweld van radicaal-islamitische bewegingen. De Taliban, vooral dominant in het grensgebied van Pakistan en Afghanistan, beschouwen vaccinatie als een westers complot om Pakistaanse kinderen te steriliseren. In de laatste vijf jaar werden in Pakistan ruim zestig gezondheidswerkers van de overheid omgebracht. Op meer plekken hebben islamitische extremisten zich vijandig getoond tegenover vaccins. Zo hield Al-Shabaab een inentingscampagne in Somalië tegen en werden in het islamitische noorden van Nigeria wilde geruchten over vaccins verspreid.
Die argwaan is niet helemaal uit de lucht gegrepen. In 2011 meldde het Britse dagblad The Guardian dat de CIA een nep-vaccinatiecampagne (tegen hepatitis B) had opgezet, om bewijs te kunnen verzamelen dat Al-Qa’ida-leider Osama bin Laden aanwezig was in het gebouw in Abbottabad waar hij later werd gedood. Dit gegeven werd later verwerkt in de film Zero Dark Thirty.
Ook geweld dat niet is gericht tegen hulpverleners bemoeilijkt poliobestrijding. Zo werden in oktober 2013, ruim twee jaar na het uitbreken van de Syrische burgeroorlog, besmettingen ontdekt in Aleppo. Terwijl polio al sinds begin jaren negentig niet meer voorkwam in Syrië. Door de oorlog stortte de reguliere gezondheidszorg ineen en werden veel kinderen niet ingeënt. Ook leefden veel vluchtelingen noodgedwongen in onhygiënische omstandigheden. Alleen dankzij een – levensgevaarlijke – vaccinatiecampagne werd een epidemie voorkomen. Dit gevaar ligt ook op de loer in het door oorlog verscheurde Jemen.
Draagvlak onder bevolking
Het is lastig een goede monitorings- en vaccinatiecampagne op te zetten in een arm en gewelddadig land als Afghanistan. Toch lukt het om de meeste kinderen te vaccineren, al moeten campagnes soms vanwege geweld worden uitgesteld. Medio april begon weer een campagne om 6,8 miljoen kinderen jonger dan vijf jaar in te enten. Polio lijkt inmiddels teruggedrongen tot enkele districten. In 2017 werden drie gevallen ontdekt, in de provincies Kandahar, Kunduz en Helmand.
Meer nieuws, elke dag in je inbox? Meld je aan voor Elseviers nieuwsbrief >>
Wereldgezondheidsorganisatie WHO probeert te zorgen voor genoeg draagvlak onder de bevolking. ‘De mensen die voor ons in de frontlinie werken, worden goed getraind en gerekruteerd uit plaatselijke gemeenschappen,’ zegt Rik Peeperkorn (57), WHO-vertegenwoordiger in Afghanistan. Kinderen worden dus gevaccineerd door mensen uit de streek. Verder zoekt de organisatie steun bij lokale politici en religieuze leiders. Als lokale imams, maar ook geleerden van de Egyptische Al-Azhar-Universiteit zich uitspreken voor vaccinatie, vergroot dat de kans op acceptatie door gewone gelovigen.
Volgens Peeperkorn is religieus geïnspireerd geweld tegen vaccinatiecampagnes veel minder een probleem in Afghanistan dan in buurland Pakistan. Maar omdat mensen zich redelijk vrij tussen beide landen bewegen, bestaat er het risico dat met polio besmette mensen het land weer inkomen. Daarom is er samenwerking met vaccinatiecampagnes in Pakistan, en worden terugkerende kinderen zoveel mogelijk ingeënt.
Mochten in 2018 geen poliogevallen opduiken, dan is de ziekte nog niet officieel uitgeroeid. Daarvan kun je pas spreken wanneer er vijf jaar geen waarnemingen zijn. Omdat niet alle besmettingen leiden tot ziektesymptomen, wordt niet alleen gekeken naar patiënten. Met laboratoriumtesten wordt gemonitord of het virus nog voorkomt in riolen.
Hoewel uitroeiing dus nog even op zich zal laten wachten, is polio in Nederland een verre herinnering. Al in 1957 werd de ziekte opgenomen in het rijksvaccinatieprogramma. Daarna volgden enkele kleine uitbraken, de laatste in 1993. Het ongelukje in Bilthoven illustreert de bijna totale overwinning op een oude moordenaar.