Steenkool beleeft een snelle neergang in het Westen

De schoorsteen van de Onyx-kolencentrale op de Maasvlakte begon op 6 april weer te roken. Tot afgrijzen van de aanwezige Greenpeace-activisten kan hij na een reparatie van meer dan een jaar weer stroom gaan leveren. Maar de vraag is: voor hoelang?

De hamvraag: zal China ook deze weg inslaan

In de Europese Unie (EU) en de Verenigde Staten zit stroomopwekking met steenkool in een duikvlucht. Oorzaak is een combinatie van het steeds strengere klimaatbeleid en goedkope alternatieven. De hamvraag is of ook China deze weg zal inslaan.

Opmerkelijk genoeg beleefde steenkool dit jaar een goed begin. Amerika gebruikte meer steenkool dan een jaar eerder. In het eerste kwartaal wekte Nederland 11 procent van de stroom op met steenkool. Meer dan de 7 procent in 2020. Maar deze opleving lijkt veroorzaakt door het aantrekken van de economie na de dip door corona. Op de langere termijn is er juist sprake van een fikse daling. Begin 2015 was het aandeel steenkool in de Nederlandse stroomvoorziening nog 36 procent, wat vervolgens elk jaar terugliep. Eenzelfde trend is te zien in de hele EU en de Verenigde Staten.

Die daling is veroorzaakt door de ongunstige marktomstandigheden. De prijs van concurrent aardgas was laag, zeker in Amerika, dat een schaliegas-hausse doormaakte. Ook zonnepanelen en windturbines zijn – aangejaagd door subsidies – steeds goedkoper.

Maar de daling kwam vooral door de CO2-rechten. Na jaren te hebben geschommeld rond 5 euro per ton, slechtte de prijs begin dit jaar de 40-eurogrens. ‘Kolencentrales worden hard geraakt door een prijs van 40 euro,’ zegt Pieter Boot (65), hoofd klimaat, lucht en energie bij het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL). Voor productie van dezelfde hoeveelheid stroom stoten ze bijna twee keer meer CO2 uit dan een gascentrale.

Minimumprijs voor CO2-uitstoot in de elektriciteitssector

Veel landen deden er in het beleid een schepje bovenop. Daarbij was het Verenigd Koninkrijk trendsetter. Het land stelde onder meer een minimumprijs in voor CO2-uitstoot in de elektriciteitssector, stimuleerde de (bij)stook met biomassa en scherpte regels voor luchtkwaliteit aan. Resultaat was een dramatische afname van het aandeel steenkool in de stroomvoorziening. Van 30 procent in 2014 naar 2 procent vorig jaar. Als eerste land ter wereld heeft het Verenigd Koninkrijk beloofd om helemaal te stoppen met steenkool voor stroomopwekking in 2024, en mogelijk al in 2023.

Veel EU-landen voeren soortgelijk beleid en hebben een einddatum. Zo verbiedt Nederland kolenstook in 2030. De overheid probeert voordien het gebruik al te beperken. Dit laatste is ook een maatregel om te voldoen aan het Urgenda-arrest, dat verplicht om de CO2-uitstoot met een kwart te verlagen ten opzichte van 1990. Tot 2025 mogen kolencentrales maximaal 35 procent van hun capaciteit gebruiken. De overheid wil de Amerikaanse investeerder Riverstone betalen om de net gerepareerde Onyxcentrale te sluiten. Dan heeft Greenpeace toch zijn zin. De Europese Commissie bekijkt nog of er sprake is van ongeoorloofde staatssteun.

Dit beleid heeft een bittere bijsmaak. Naast de ‘Onyx’ zijn nog twee van de overgebleven kolencentrales vrijwel nieuw. Het kabinet-Balkenende II wilde de stroomvoorziening diversifiëren. Bij oplevering in 2015 en 2016 was de politieke situatie gewijzigd en bleken de centrales ongewenst. RWE en Uniper, eigenaren van zo’n nieuwe kolencentrale, eisen nu compensatie van de overheid.

Het afscheid van kolen gaat in Midden- en Oost-Europa minder voortvarend. In 2030 gebruiken Duitsland, Polen en Tsjechië waarschijnlijk 90 procent van alle bruin- en steenkool in de Unie. ‘Afscheid nemen van steenkool ligt vaak politiek gevoelig,’ zegt energie-expert Boot van het PBL. Zo leunt de conservatieve Poolse regeringspartij PiS zwaar op van steenkool afhankelijke regio’s. Er is in Polen (nog) geen discussie over een einddatum en de overheid houdt verlieslatende mijnen overeind. Ook de grote afhankelijkheid van steenkool – 80 procent – maakt transitie lastig.

Liberale oppositie wil innoveren

Toch acht Boot versnelling in Polen waarschijnlijk. PiS loopt al tegen de grenzen op van wat mogelijk is bij zulke hoge CO2-prijzen. Zo mondde de bouw van een kolencentrale bij Ostrołeka uit in een peperduur fiasco. De centrale in aanbouw wordt afgebroken. En als de politieke wind draait, zal het energiebeleid veranderen. De liberale oppositie wil minder staatssteun en wél innoveren. Het land kan rekenen op veel EU-steun om de overgang mogelijk te maken.

Ook wereldwijd lijkt steenkool te hebben ‘gepiekt’ in 2013. De EU en de Verenigde Staten spelen daarin nauwelijks nog een rol. China verstookte vorig jaar ruim 50 procent van alle steenkool. Xi Jinping beloofde vorig jaar dat zijn land in 2060 netto geen broeikasgassen meer uitstoot. Toch is er nog geen trendbreuk te zien in het beleid. China plant nog altijd kolencentrales – hoewel spaarzamer en met schonere ontwerpen. En staatsbanken financieren kolencentrales in Zuidoost-Azië.

Dit jaar stelt China het veertiende vijfjarenplan vast. Energie-experts speuren in elk gepubliceerd document naar hints over de koers. Boot vindt het te vroeg voor het oordeel dat China niets doet. Hij denkt dat China de kaarten pas zal tonen na de klimaattop eind april, waar de Amerikaanse president Joe Biden zijn klimaatdoelen presenteerde. Pas nu komen de Chinezen naar verwachting met plannen. Het verleden wijst volgens Boot uit dat veranderingen in de staatsgeleide economie dan snel kunnen gaan.