Precies honderd jaar geleden ontdekte de Britse archeoloog Howard Carter het graf van farao Toetanchamon. Ook de Nederlandse media veerden op na een sombere tijd.
Over het moment dat het team van de Britse archeoloog Howard Carter (1874-1939) de eerste sporen van de tombe van Toetanchamon vond, lopen de verhalen uiteen. Het ene verhaal is nog romantischer dan het andere, maar feit blijft dat het de toen 12-jarige Egyptische waterjongen Hussein Abdul-Rasoul was die op 4 november 1922 in de Vallei Der Koningen – een collectieve begraafplaats voor farao’s in Luxor, Egypte – pardoes op een mysterieuze trap stuitte. Een veel vertelde anekdote is dat hij in de enorme zandbak van de vallei een onnatuurlijke stenen vlakte vond toen hij er een waterfles wilde neerzetten, wat hij meteen aan de leidinggevenden vertelde. Het was de ingang van waar het team naar op zoek was: het graf van farao Toetanchamon, die leefde in de veertiende eeuw voor Christus.
Lees ook: Nieuws in nationale en internationale pers
‘Sensationeel wereldnieuws,’ zo noemde historicus Bart Gielen (44) de vondst van Carter ooit in een terugblik bij National Geographic. Gielen is docent geschiedenis op de Hogeschool van Amsterdam en is al jaren gefascineerd door de ontdekking van Toetanchamons graf. ‘De aandacht van de internationale pers was er niet in de laatste plaats vanwege het verhaal. Dat er een gepassioneerde archeoloog is die wéét dat er een farao genaamd Toetanchamon verstopt ligt in Egypte,’ vertelt hij.
Ook de Nederlandse pers levert een bijdrage. Een zoektocht in krantendatabank Delpher naar Nederlandse krantenartikelen uit 1922 waarin de naam ‘Howard Carter’ wordt genoemd, levert enkele tientallen resultaten op. Bijna allemaal in de maand december van dat jaar. Gielen vertelt dat het nog drie weken duurde voordat George Carnarvon (1866-1923) – een steenrijke Britse graaf die Carters zoektocht financierde – per boot bij de vondst aankwam. Eind november braken ze de tombe open.
In 1923 en in 1924 gaat het om honderden Nederlandse krantenartikelen. Voor een archeologieonderwerp is een gemiddelde van één krantenartikel per dag gedurende twee jaar zeker geen slechte score. In december 1922 en januari 1923 doen kranten nog fanatiek verslag van Carters ontdekking en zijn weg ernaartoe. Maar nog meer gaat het die maanden in de pers over het leeghalen van het voorvertrek van de tombe. Volgens Gielen een mediaspektakel. ‘Toen ze de verzegelde deur openden, vonden Carter en Carnarvon alleen al in het voorvertrek zeshonderd objecten. Die werden stuk voor stuk naar buiten gedragen om de volgende deur in het graf te bereiken. Dat was voor de pers prachtig beeld.’ De relikwieën in de tombe moesten de farao helpen op zijn reis naar het hiernamaals: zoals een strijdwagen en beelden van Egyptische goden. Veel goud, pracht en praal. En alles is meer dan 3.000 jaar oud.
Lees ook dit stuk van Theo Toebosch: Dankzij deze vondst aan de IJssel herleeft de riddertijd
Bewegend beeld wekt indruk
Het leidt twee weken later tot Nederlandse krantenkoppen dat er in Londense bioscopen een film draait met bewegende beelden van ‘de opening van Toet-Ankh-Amen’s tombe te Luxor’, waarin ook Carter en Carnarvon te zien zijn. ‘De film geeft een juist beeld van de reis naar de Vallei der Koningen, den ingang van het graf en den heer Howard Carter en zijn assistenten bij het opruimingswerk. Een film welke nadere details van het opgravingswerk zal geven, wordt binnenkort te Londen verwacht,’ aldus de Provinciale Drentsche Asser Courant op 26 februari 1923.
De berichtgeving over de vondst weerspiegelt volgens Gielen ook de tijdgeest. In de roaring twenties was Carters vondst ‘na een wereldoorlog en een pandemie een welkome gast’, zoals de Britse egyptoloog en historicus John Johnston ooit zei. ‘Na de Eerste Wereldoorlog en de Spaanse Griep snakten mensen naar goed nieuws en naar avontuur,’ licht Gielen toe. ‘En dan komt het verhaal van een ijverige archeoloog die een ongeschonden graf van duizenden jaren oud heeft gevonden.’
Toetanchamon in Beeld & Geluid
In de catalogus van het Nederlands Instituut Beeld & Geluid in Hilversum is relatief weinig materiaal te vinden over de ontdekking. Audio en video over Carters ontdekking komen vooral uit terugblikken. Zoals in een Polygoonjournaal uit 1972: het nieuws is een tentoonstelling in Londen met grafstukken die werden geleend uit het museum in Caïro – waar Toetanchamons schatten na Carters ontdekking te zien zijn – ter ere van het vijftigjarig jubileum. Inclusief de parel van alle grafstukken: het masker uit de sarcofaag van Toetanchamon. Elf kilo massief goud. ‘Het masker is het schitterende middelpunt van een tentoonstelling die ons veel leert over de cultuur van een uiterst beschaafd volk,’ zo eindigt nieuwslezer Philip Bloemendaal het bulletin.
Ook is er een interview met de BBC uit 1924 te vinden waarin Carter terugblikt op zijn ontdekking, twee jaar daarvoor. Carter: ‘Toen stonden we op een plek waar 33 eeuwen voorbij zijn gegaan sinds er voor het laatst iemand stond.’ De feiten zijn zo adembenemend dat Carter het verhaal niet eens hoeft te romantiseren, wat hij overigens wel doet.
Meer over dit onderwerp: Sakkara: dodenstad aan de Nijl
Wat wel duidelijk wordt uit het archiefmateriaal van het Beeld & Geluid is dat Toetanchamon indruk heeft gemaakt. Bloemendaal spreekt van ‘de rijkste dodenschat uit de nalatenschap van de Egyptische farao’s’. Een beeld van hoe de Nederlandse pers omsprong met het onderwerp Toetanchamon is dus vooral te vinden in de geschreven pers. Dat radio en tv zich in de jaren twintig nog aan het ontwikkelen waren, is de meest voor de hand liggende reden hiervan.
Nog altijd een populaire ontdekking
En nu, honderd jaar later, lijkt nog steeds niemand het verhaal van Carter te kunnen loslaten. Er is aandacht vanuit allerlei invalshoeken. De universiteit van Oxford organiseert momenteel een tentoonstelling waarbij de Egyptenaren die Carter hebben geholpen extra erkenning krijgen. Ook over het graf van de Egyptische koningin Nefertiti – die in dezelfde eeuw leefde als Toetanchamon – gaan uitgerekend nu weer de wildste verhalen. In Toetanchamons graf zouden verborgen hiërogliefen onthullen dat Nefertiti ergens naast zijn graf ligt. Het zijn allemaal schitterende details die ons veel leren over de cultuur van een uiterst beschaafd volk.