Marjolijn van Heemstra: ‘Soms hoop ik op een buitenaardse beschaving die op ons let’

Marjolijn van Heemstra voelt zich een beetje ontheemd. Onlangs heeft ze te horen gekregen dat haar stichting waarmee ze theater maakt, geen subsidie meer krijgt. De plannen die ze voor de komende vier jaar heeft gemaakt, kunnen niet doorgaan. Of ze moet een nieuwe manier verzinnen om ze alsnog te realiseren. Bovendien scheelt het de helft van haar inkomen.

Ze weet nog niet hoe het verder moet. Van Heemstra is schrijver, dichter, journalist en theatermaker. Maar is ze dat laatste nog wel? vraagt ze zich hardop af. Ze moet zichzelf opnieuw uitvinden.

Van Heemstra is neergestreken op een terras in Amsterdam-Noord. Ze woont en werkt hier in de buurt. Sinds ze heeft gehoord dat de subsidie stopt, is ze letterlijk aan het onderzoeken hoe ze zich tot alles verhoudt.

Dat uit zich heel zichtbaar: in huis schuift ze al twee weken met meubels. Een groot deel van de dag is ze in de tuin aan het werk, ze onderzoekt wat er allemaal groeit.

Familiegeschiedenis

Wat dat haar uiteindelijk oplevert, weet ze nog niet zo goed. ‘Ik denk het tegenovergestelde gevoel van ontheemding bereiken, geworteld zijn. De meest extreme vorm daarvan is letterlijk in je tuin gaan zitten en “wortelen”.’

Het voelt alsof ze aan het werk is, dus het is in elk geval nuttig. Al houdt ze een schuldgevoel over. ‘Want eigenlijk zou ik moeten schrijven, aan mijn nieuwe boek over de nacht bijvoorbeeld.’

Binnenkort staat ze weer op de planken met Maankoorts, een theatervoorstelling die ze nog wel maakte met financiering van het Fonds Podiumkunsten. In de voorstelling trekt ze parallellen tussen de kolonialistische mijnbouw in Suriname en de toekomstige mijnbouw op de maan.

Dat idee werd aangewakkerd door haar eigen familiegeschiedenis. Van Heemstra heeft een adellijke titel, ze is barones, en daardoor kan ze veel over haar familie terugvinden. ‘Tot wel duizend jaar terug. Daardoor voel ik me erg verwant aan mijn familie, en ben ik misschien extra gevoelig voor bepaalde structuren. Mijn familiegeschiedenis gaat namelijk deels over macht, over mensen die de macht hadden over anderen. Sommigen konden daar goed mee omgaan, anderen niet.’

Maan claimen

Aarnoud van Heemstra is één van de familieleden in wie ze zich verdiepte. Honderd jaar geleden vertrok hij naar Suriname om daar gouverneur te worden. Hij was een belangrijke aanjager van de mijnbouw en de economie daaromheen. Natuur maakte plaats voor infrastructuur, van het oorspronkelijke landschap bleef weinig over.

Ze ziet gelijkenissen met de mijnbouwplannen op de maan. ‘Mijn familielid ging naar Suriname, zag een stuk land met economische mogelijkheden en vond dat hij zich dat mocht toe-eigenen. Dat gebeurt straks ook op de maan.’

In Maankoorts onderzoekt ze waar dat denken vandaan komt en wat de mens drijft om stukken land of maan te claimen. ‘Ik ben gefascineerd door het idee van de filosoof John Locke die zei dat als je een stuk land of natuur bewerkt, je het mag toe-eigenen. Dat is een soort blauwdruk van het koloniale denken, dat op aarde destructief is gebleken.

‘Weinig mensen profiteren straks van mijnbouw op de maan. Vooral de bedrijven die het kapitaal hebben om erin te investeren, zullen profiteren. Wie het eerst komt, wie het eerst maalt. Bovendien lanceren rijke mannen als Jeff Bezos en Elon Musk de ene raket na de andere, ze willen nog meer winst maken met ruimtetoerisme. Dat zijn geen mensen aan wie je de ruimte kunt toevertrouwen.

Op zoek naar verdieping

‘Natuurlijk zie ik de verschillen tussen mijnbouw op de maan en op aarde. Op de maan wonen geen levende wezens en als we daar grondstoffen halen, belasten we de aarde niet. Als het op een ethische en rechtvaardige manier kan, valt mijnbouw op de maan te overwegen. Maar uiteindelijk weten we helemaal niet wat het effect ervan is.’

Van Heemstra voelt zich al snel verantwoordelijk voor problemen in de wereld. Ze ging godsdienstwetenschappen studeren, omdat ze conflictbemiddelaar wilde worden. ‘Ik denk vaak dat ik me moet bemoeien met heel grote dingen. Dat is een familiekwaal, mijn ouders en twee zussen doen het ook.’

De eerste jaren van haar leven woonde Van Heemstra in Amsterdam. Later trok de familie naar Rotterdam, waar haar vader als kinderarts in het ziekenhuis werkte en haar moeder als psycholoog. ‘Mijn ouders verloren zich altijd erg in hun werk. Ze maakten mensen beter en daarmee ook de samenleving. Ze waren continu op zoek naar verdieping, zowel in hun werk als op spiritueel gebied. Daar had ik me tegen kunnen afzetten, maar ik sta hetzelfde in het leven.’

De adellijke titel speelde geen rol binnen het gezin. ‘Mijn ouders waren best activistisch en zo ben ik ook opgevoed. Toen ik jong was, schreven we bijvoorbeeld brieven voor Amnesty International, of we correspondeerden met gevangenen.

Eclectische buurt

‘En ik haalde geld op voor goede doelen, vooral voor dieren. Als kind had ik een hekel aan mensen. Ik zag ze als de veroorzakers van een hoop problemen in de wereld. Ik was extreem overgevoelig en vond het al erg als mensen bloemen plukten. “Laat staan, die zijn niet voor jou,” wilde ik dan zeggen.’

Van Heemstra woont in een wijk in Amsterdam-Noord die ze als ‘een eclectische buurt’ omschrijft. Met bouwstijlen uit diverse periodes, rijtjeshuizen en flatgebouwen staan er door elkaar. De omgeving doet haar soms denken aan haar jeugd in Rotterdam. Haar eigen huis stamt uit 1946. Met haar man David heeft ze twee zoons: Eyse van 9 en Otto van 7 jaar. ‘Zodra ze wakker worden, staan ze aan. Ze zijn fantastisch, maar ook erg lawaaiig.’

In 2019 woonde het gezin nog niet zo ruim. Het was een zomer met hittegolven en het appartement was erg benauwd. ‘Ik maakte me zorgen over klimaatverandering. De hele wereld stond naar mijn idee in brand. Ik was op zoek naar perspectief, naar iets om tegenover dat benauwde gevoel te zetten.’

Sindsdien schrijft, praat, leest en dicht Van Heemstra nog meer over het heelal. Van een hobby werd het haar werk. ‘Die eindeloze ruimte, met alle sterren en planeten, biedt rust en een ander perspectief. De enorme tijdschalen en de onwaarschijnlijkheid van ons bestaan laten mij de wereld door andere ogen zien. Het is het allergrootste en daar komt vooral verwondering uit voort. Bovendien vind ik het interessant om te onderzoeken waar de menselijke kennis ophoudt.’

Vingerafdruk op het licht

Ze maakte diverse theatervoorstellingen over de ruimte, schreef er boeken over en schrijft over ruimtevaart voor De Correspondent. Eerder benoemde ze zichzelf tot huisdichter van de European Space Agency in Noordwijk. Daar stapte ze op een dag naar binnen en ging er zitten schrijven. Haar gedicht Aan een ruimtevaarder werd door astronaut André Kuipers voorgedragen vanuit het International Space Station.

Van Heemstra schrijft graag over de poëtische kant van de sterrenkunde en het heelal. ‘Wetenschappers zeggen dingen soms zo achteloos, terwijl het vaak erg poëtisch is. Dan hoor ik op een sterrenkundig congres bijvoorbeeld dat een molecuul een vingerafdruk achterlaat op het licht. Zo’n zin vind ik mooi in een gedicht.

‘Het is jammer dat er vooral technisch over ruimtevaart wordt geschreven. Daardoor blijft het een onderwerp voor techneuten, terwijl ruimtevaart ook een filosofisch en maatschappelijk thema is.’

Meestal rolt Van Heemstra in haar werk van het één in het ander. ‘Als ik aan een draadje trek, komt er een heel weefsel los en beland ik bij het volgende project. Eigenlijk rond ik nooit iets af, het verhaal gaat door.’

Door haar belangstelling voor het universum, kreeg ze interesse voor de nacht. Op zoek naar een donkere plek in haar omgeving om sterren te kunnen kijken, ontdekte ze wat de nacht te bieden heeft.

Nacht-Wacht

‘De nacht is niet alleen maar een instrument om licht te zien. Het duister is er voor allerlei planten en dieren, maar ook voor ons. Er zijn onderzoeken die stellen dat te veel kunstlicht mensen, dieren en planten letterlijk ziek kan maken.

‘Zelf was ik altijd bang voor het donker, maar ik leerde dat de nacht van oudsher ook een tijd is van genezing, heling en transformatie. Hoe meer ik de waarde van de nacht ging inzien, hoe minder eng het donker werd. Die angst wordt ons aangeleerd.’

Tegenwoordig wandelt ze zelfs weleens ’s avonds laat alleen in het bos. Met wat andere mensen richtte Van Heemstra de organisatie De Nacht-Wacht op. Daarmee willen ze hun liefde voor de nachtelijke duisternis verspreiden. Dat doen ze onder meer met het Amsterdam Dark Festival, dat vorig jaar voor het eerst werd georganiseerd.

Verder neemt ze geregeld geïnteresseerden mee op nachtwandelingen. ‘Om mensen het gevoel van het donker te laten ervaren. Je leert je zintuigen op een andere manier te gebruiken.’

Die nachtwandelingen maakt ze voornamelijk in en rond Amsterdam. ‘Juist daar ervaar je goed de spanning tussen licht en donker. Aan de ene kant de verlichte stad, aan de andere kant het donkere bos of park. Alsof je vanuit de stad even een stille oase inloopt.’

Haar eerste echte nachtwandeling was met een groepje onder leiding van een ecoloog. Die zou iets vertellen over nachtdieren en vleermuizen, Van Heemstra ging mee om iets te vertellen over de sterren.

Magisch sprookjesdier

‘Het was een soort expeditie. Toen we een pad in sloegen, zagen we plotseling kleine lichtjes in de aarde, het bleken glimwormen te zijn. Die zijn vrij zeldzaam en niemand wist dat ze op die plek leefden. Het is zo bijzonder, dat je de sterren zoekt en vervolgens licht vindt in de bodem. De metafoor lag er zo dik bovenop, die kon ik als schrijver niet negeren.

‘Bovendien is de glimworm een magisch sprookjesdier. Ze zijn familie van de vuurvliegjes en één van de weinige insecten waar al duizenden jaren literair over wordt geschreven. Ze komen voor in diverse verhalen en gedichten.

‘Door die ontdekking zijn ze voor mij ook een symbool voor hoop. Omdat je ze in tijden van massa-extinctie toch nog tegenkomt. Het is een troost dat ze ook hier bestaan.’

Ze neemt graag mensen mee op pad die normaal gesproken niet snel de wandelschoenen aantrekken voor een nachtwandeling. Die mensen vinden Van Heemstra en haar collega’s via hun netwerk of via Facebookgroepen. ‘Ik zoek mensen op die ik anders niet zo snel zou tegenkomen.’

Zo maakte ze ook een podcast met haar oude geschiedenisleraar die uiteindelijk een rechts-populistische politicus in Rotterdam werd. ‘Ik vond dat hij een verkeerde afslag had genomen. In de podcast probeerden we elkaar te begrijpen.’

‘Ik geloof in het concept vergeving’

Vanuit dezelfde nieuwsgierigheid bezocht ze op zeventienjarige leeftijd met een goede vriendin elke maand een kerkdienst in Rotterdam. Ze kwamen over de vloer bij diverse kerken en gemeenschappen. ‘We gingen bijvoorbeeld naar Afrikaanse, Armeense en Kaapverdiaanse diensten. Als je ergens open instapt, ben je bijna altijd wel welkom.

‘Met mijn eigen kinderen ga ik nog steeds een keer per maand op zondag naar de kerk. Al ben ik niet gedoopt en mijn kinderen ook niet. We gaan naar een kerk waar dat niet uitmaakt. Wat ik echt heel interessant vind aan zo’n gemeenschap, is dat je samenkomt rondom een paar grote vragen en een figuur als Jezus. Maar het is ook fijn om een plek te hebben waar je Kerst kunt vieren en brood en wijn kunt delen.

‘Bovendien vind ik het belangrijk om mijn kinderen iets te leren over een belangrijke traditie in dit land. Of ik daadwerkelijk in een god geloof, weet ik niet zo goed. Want hoe definieer je dat? Ik geloof vooral in het concept van vergeving. En in een “bedoeling”, een reden voor ons bestaan. Maar ik ben er nog niet over uit wat dat dan precies is.