De sociaal psycholoog Hans Boutellier probeert de balans op te maken van de maatschappelijke gevolgen van secularisering.
De ontkerkelijking is ongetwijfeld een van de meest ingrijpende sociaal-culturele processen in de westerse samenleving. Eeuwenlang vormde het christendom het normatieve fundament van maatschappij en cultuur. Maar de afgelopen decennia verloor een groot deel van de bevolking het rotsvaste christelijke geloof van weleer. De ooit zo invloedrijke kerk werd veroordeeld tot een rol in de marge van de samenleving.
De vader van Hans Boutellier meende dat een dergelijke ontwikkeling dramatische gevolgen zou hebben. Als niemand meer in God gelooft, merkte hij op, wordt het een zootje. Zijn zoon heeft nu een boek gepubliceerd waarin hij probeert na te gaan in hoeverre deze sombere voorspelling realiteitswaarde heeft. In Het seculiere experiment (Uitgeverij Boom) maakt hij de voorlopige balans op van het samenleven zonder God in Nederland.
Consequenties
Secularisering is een veelomvattend proces. Boutellier definieert het als de afname van de sociaal regulerende functie van een gemeenschappelijk geloof in een hogere macht. Deze afname heeft consequenties op allerlei gebieden, variërend van de seksuele moraal tot en met de inzet voor anderen in de vorm van vrijwilligerswerk.
Boutellier, directeur van het Verwey-Jonker Instituut in Utrecht en hoogleraar aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, presenteert enkele ‘veldstudies’ waarin hij de consequenties analyseert.
Relatief positief
Over het geheel genomen zijn de bevindingen relatief positief. Het voorgevoel van mijn vader was te pessimistisch, zegt Boutellier. De westerse samenleving blijkt over een enorme veerkracht te beschikken. Zij kan zelfdiscipline opbrengen zonder geloof in hogere machten.
Er zijn zeker problemen. De ontwikkeling van een nieuwe publieke moraal is een kwestie van vallen en opstaan en bepaalde seksuele misstanden hebben wellicht een relatie met de secularisering. Toch is de conclusie van Boutellier dat God niet nodig is om een relatief harmonieuze samenleving te creëren.
Dappere poging
Het seculiere experiment is een dappere poging een complex sociaal-cultureel verschijnsel in beeld te brengen. Het kan niet anders dan dat zaken onderbelicht blijven. Zo staat Boutellier niet stil bij het doorwerken van christelijke invloeden bij mensen die van het geloof zijn gevallen.
Veel agnosten en atheïsten zijn opgegroeid in een gelovig milieu, wat vast een stempel heeft gedrukt op hun wereldbeeld. Maarten ’t Hart is een uitgesproken godloochenaar, maar calvinistische (on)deugden zien we nog volop bij de schrijver. Pas als generaties zonder geloof zijn opgevoed, wordt duidelijk wat secularisering echt inhoudt.
Onomkeerbaar
Anders dan de titel van het boek van Boutellier doet vermoeden, gaat het natuurlijk niet om een maatschappelijk probeersel. Het begrip ‘seculier experiment’ wekt de indruk dat nu een tijdje wordt gekeken hoe het gaat zonder geloof en dat de koers eventueel kan worden verlegd als de resultaten tegenvallen.
Deze indruk is onjuist. Secularisering is een praktisch zeer moeilijk omkeerbaar proces. Als op termijn mocht blijken dat de samenleving toch grote problemen ondervindt door het massale afscheid van de godsdienst, kan de overheid de burgers niet opdragen het geloof maar weer te omhelzen. Dus het valt te hopen voor Nederland dat het optimisme van Hans Boutellier gerechtvaardigd is.