Ocean Cleanup van Boyan Slat van start: wie is hij?

Zaterdag 8 september 2018 is de officiële start van The Ocean Cleanup, het project van Delftenaar Boyan Slat om plastic afval uit de oceanen te vissen. De eerste plasticvanger – een zwarte buis van honderden meters lang – gaat te water bij de Amerikaanse stad San Francisco, aan de westkust van de Verenigde Staten. In december riep Elsevier Weekblad Slat uit tot Nederlander van het Jaar 2017. Lees hieronder het profiel dat Joppe Gloerich van hem schreef.

Boyan Slat (24) zag een probleem – miljoenen tonnen plastic in zee – en besloot er iets aan te doen. Op zijn eigen manier, met een heilig geloof in techniek en vooruitgang. Elsevier Weekblad kiest hem tot Nederlander van het Jaar 2017.

Voor Boyan Slat is er een leven vóór en een leven na 26 maart 2013. In de weken na die datum ontvangt hij, achttien jaar oud, zo’n vijftienhonderd e-mails per dag. Een paar vrienden, gezeten op de rand van zijn bed, helpen hem om alle berichten door te nemen. Talloze Amerikaanse media willen weten wie die jeugdige visionair uit het Nederlandse Delft is.

Aanleiding voor de plotselinge aandacht is de presentatie die Slat zes maanden eerder gaf tijdens een TEDx-conferentie in zijn geboortestad. Zomaar ineens heeft een Amerikaanse website het verhaal opgepikt, binnen een etmaal gaat de video viral, ofwel razendsnel de wereld rond. Vierhonderd interviewaanvragen krijgt Slat in die periode. Innovatiedeskundige Jim Stolze (44) zat op de eerste rij tijdens de TEDx-presentatie. ‘Ik dacht: wie is dit? En waarom heb ik niet eerder van hem gehoord?’

Slats boodschap is in de kern vrij eenvoudig. De afgelopen decennia zijn miljoenen tonnen plastic afval in de oceanen beland. Cirkelvormige zeestromen hebben dat afval bijeengedreven in vijf zones waar de concentratie plastic zo hoog is dat het ecosysteem ontwricht raakt en jaarlijks honderdduizenden zeedieren sterven aan de gevolgen van de ‘plasticsoep’.

Daaraan moet iets gebeuren, vindt Slat, die op het podium in Delft zijn oplossing ontvouwt: gebruikmakend van de stroming onderschept een systeem van reusachtige, op de golven drijvende vangarmen het plastic, dat later wordt afgevoerd, verwerkt tot korrels en hergebruikt. De zee veegt zichzelf als het ware schoon.

Het is sinds 2013 niet meer stil geworden rond Boyan Slat. In 2013 noemde Intel hem één van de twintig meestbelovende jonge ondernemers ter wereld. Een jaar later won hij als jongste ooit de Champion of the ­Earth-prijs van de Verenigde Naties. Het Amerikaanse weekblad Time schaarde Slats plan onder de 25 belangrijkste uitvindingen van het jaar. Afgelopen juni confereerde Slat tijdens de Bilderbergconferentie met de invloedrijksten op aarde.

The Ocean Cleanup, het bedrijfje dat Slat kort na de TEDx-presentatie oprichtte, telt inmiddels 75 ingenieurs, oceanografen en analisten. Invloedrijke miljardairs werpen zich in de strijd ter promotie van Slats plannen, overheden trekken graag op met de uitvinder in spijkerbroek en gympen. Eind 2016 ging hij met premier Mark Rutte mee op handelsmissie naar Indonesië.

‘Hij is een prachtig voorbeeld,’ zegt D66-staatssecretaris van Infrastructuur en
Waterstaat Stientje van Veldhoven (44). ‘We hebben een heel leger Boyans nodig,’ aldus haar PvdA-voorganger Sharon Dijksma (46). ‘Een uniek persoon,’ vindt Evert Greup (61), voormalig CEO van zakenbank Kempen & Co en nu toezichthouder bij The Ocean Cleanup.

Boyan Slat zag een probleem, en besloot er iets aan te doen. Op zijn eigen manier, zonder geheven vinger. Mensen veranderen is niet zijn forte. Een oplossing die ingaat tegen de menselijke natuur, is volgens hem gedoemd tot inefficiëntie. Voor Slat werkt optimisme beter dan het morele appel, wetenschappelijk bewijs beter dan sentiment. Liever ondernemerschap dan cynisme.

In het jaar 2017 viel alles in een beslissende plooi voor Slat. Het definitieve ontwerp werd vastgelegd, in San Francisco werd een operatiebasis geopend. The Ocean Cleanup is er klaar voor. Medio 2018 gaat het echt van start, dan wordt voor de kust van Californië officieel begonnen met het schoonvegen van de wereldzeeën. Al met al reden genoeg voor Elsevier Weekblad om Boyan Slat uit te roepen tot Nederlander van het Jaar.

Boyan Slat, zoon van een Brits-Nederlandse moeder en een Kroatische vader, was als kind een huttenbouwer. Zoekend naar problemen en daar dan een technische oplossing voor verzinnen.

‘Techniek is wat ik snap,’ vertelt Slat in het hoofdkwartier van The Ocean Cleanup, gevestigd op de achttiende verdieping van een Delftse kantoortoren. ‘Die aanleg heb ik al mijn hele leven, ik zocht kennelijk alleen nog een nuttig probleem om het op toe te passen.’ Slat redeneert puntsgewijs, gebruikt weinig overbodige woorden. ‘Ik denk elke minuut van de dag.’

Hij zakt onderuit, het is een vermoeiende week. Geregeld valt het woord ‘efficiënt’, of een Engels equivalent. Slat volgde de tweetalige vwo-opleiding en spreekt accentloos Engels, mede dankzij de Britse wortels van zijn moeder. Slats ouders zijn gescheiden. Zijn vader, een kunstenaar, keerde terug naar Kroatië.

‘Ik stap niet in de valkuil van de politieke stammenstrijd’

Voor een bestaan als ondernemende uitvinder was Slat voorbestemd, maar inmiddels is hij ook manager van een snelgroeiend non-profitbedrijfje, officieel een stichting. Tachtig uur per week houdt The Ocean Cleanup hem bezig. Op zondagochtend is er een vaste hardloopronde, en elke avond leest hij een half uur. Altijd non-fictie. Boeken over pioniers van de vooruitgang het liefst: ­Nikola Tesla, Thomas Edison, de gebroeders Wright. Meer ontspanning vindt Slat niet nodig. ‘Ik ben jong, ik kan wel een paar jaar knallen.’

Hoewel de oceaan zijn bestaan bepaalt, speelt veel van Slats werk zich af rond vergadertafels: fondsen werven, media te woord staan, partijen verenigen. Maar een diplomaat zal hij nooit worden. Politiek is niets voor hem. ‘Ik stap niet in de valkuil van de politieke stammenstrijd,’ klinkt het gedecideerd. ‘In de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen wilden allerlei lijsttrekkers ineens langskomen en met ons op de foto. Dat hebben we bewust afgehouden. We zijn apolitiek.’

Als scholier al haalde Slat het Guinness Book of Records, door op het veld naast zijn school met hulp van een legertje in poncho gestoken studenten gelijktijdig 213 plastic waterraketten te lanceren. ‘Hij wist iedereen voor zijn karretje te spannen, maar wel zo dat ze allemaal graag meededen,’ zegt Frits de Jong (61), Slats biologiedocent op het Grotius College in Delft. ‘Zelfs de rector, die zich zelden liet zien, kwam naar buiten toen hij hoorde dat er pers stond.’

Een profielwerkstuk dat de oplossing op een megaprobleem werd

De Jong herinnert zich Slat als een sociale jongen. ‘Niet heel druk, wel erg gedreven. Slim, jazeker, maar niet per se de slimste van allemaal. Als hij iets in zijn hoofd heeft, gaat hij daar vol voor.’ Als vijfdeklasser kwam Slat na de les eens naar De Jong toe. ‘“Mees,” vroeg hij, “heb je twee microscopen voor me?” Die had hij nodig voor een lab dat hij aan het bouwen was.’

Dat zat zo: tijdens een vakantie in Griekenland had Slat meer plastic in de zee zien drijven dan dat er vissen zwommen. Viel er niet een systeem te bedenken waarbij drijvende barrières dat plastic uit het water filterden? Met medeleerling Tan Nguyen bouwde hij het idee uit tot een profielwerkstuk, dat de jongens een tien als eindcijfer en een prijs van de TU Delft opleverde.

Het nieuwtje haalde de lokale krant, waar het oog van Rob Speekenbrink (46) op viel. Juist op zoek naar sprekers voor TEDxDelft, het technologiecongres dat hij mede oprichtte, was Speekenbrink meteen geïnteresseerd. ‘Zijn leeftijd, zijn enthousiasme, het thema, het kwam allemaal bij elkaar.’

Aanvankelijk twijfelde Speekenbrink of de zeventienjarige zich wel staande zou houden op het podium. Hij kreeg ongelijk, tot zijn eigen genoegen. ‘Bij de repetities leek het alsof Boyan er helemaal geen zin in had. Maar dat bleek een soort concentratie. Hij wil alles perfect doen.’

Hoe verklaart Speekenbrink het succes van The Ocean Cleanup? ‘Er gaat van Boyan een positief soort naïviteit uit. Daar worden we blij van. Hij laat je geloven dat het echt kan.’ Innovatiedeskundige Jim Stolze: ‘Als iemand een ogenschijnlijk simpele oplossing voor een megaprobleem presenteert, is het óf briljant, of te mooi om waar te zijn.’

Aanstekelijk enthousiasme en cruyffiaanse logica

Na de overrompelende wereldwijde aandacht werd duidelijk welke potentie The Ocean Cleanup had. Het geld stroomde binnen, in een mum van tijd ontving Slat 2 miljoen euro van zo’n veertigduizend donateurs uit honderdzestig landen. Hij was net begonnen aan een studie lucht- en ruimtevaarttechniek. Tegen de website Ambitious Mama vertelde moeder Manissa Ruffles over het keuzemoment dat volgde. ‘Beide doen, kon niet. Ik vroeg hem wat zijn hart hem ingaf. Hij was tien seconden stil, slikte en zei: “Dit moet ik doen.”’

Ook deskundigen met wie Slat sinds 2013 samenwerkte, roemen zijn aanstekelijke enthousiasme. ‘Zijn uitstraling is enorm,’ zegt Corina Brussaard, hoogleraar virale ecologie en werkzaam bij het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee. ‘Hij heeft charisma, jongensachtige avontuurlijkheid.’

‘Hij doet heel mooie dingen,’ vindt ook staatssecretaris Stientje van Veldhoven. ‘We gaan elkaar binnenkort ontmoeten.’ Ze prijst Slats crea­tieve geest. ‘Hij laat zien hoe je met ondernemerschap een belangrijk maatschappelijk thema aanpakt. Hij biedt een concrete oplossing, ik hoop van harte dat vele jonge ondernemers erdoor geïnspireerd raken.’

Evert Greup, lid van de raad van toezicht van The Ocean Cleanup, was direct onder de indruk van Slats overtuigingskracht. ‘Vanaf mijn eerste gesprekken met Boyan dacht ik: stel nou dat het werkt. Dat zou toch fantástisch zijn.’

Volgens Greup bezit Slat een zeldzame combinatie van talenten. ‘Hij is een denker én een doener. Tijdens één-op-ééngesprekken is hij bijzonder scherp en komt hij direct tot de essentie.’ Ook ten overstaan van grote groepen vindt hij de juiste toon. ‘Boyan biedt hoop. En hij zit vol cruyf­fiaanse logica. Als hij iets uitlegt, denk je telkens: zo had ik er nog niet tegenaan gekeken.’

Slats vermogen om zijn boodschap te verpakken in aantrekkelijke aforismen is inderdaad opvallend. Over innovatie zegt hij: ‘De geschiedenis van de mensheid is een lijst van dingen die onuitvoerbaar waren, en toch werden gedaan.’ Over zijn uitvinding: ‘To catch the plastic, act like the plastic – om plastic te vangen, moet je je als plastic gedragen.’ En: ‘Waarom zou je door de oceaan bewegen, als de oceaan door jou kan bewegen?’ Over het wezen van zijn missie: ‘Je hebt de keuze: wil ik onderdeel zijn van het probleem of van de oplossing?’

Totaal vergroeid met zijn project

Wie Slat ook tegenover zich heeft, telkens weet hij zijn gehoor te imponeren met zijn vermogen om zin van onzin te onderscheiden. Biologiedocent Frits de Jong: ‘Als er een probleem was, pakte hij onverschrokken het grootste knelpunt aan.’ Zelfs ervaren deskundigen zijn soms uit het veld geslagen door Slats scherpte, zegt Greup: ‘Dan zie je ze denken: oef… daar had ik niet aan gedacht. Boyan zoomt razendsnel in op de essentie.’ Greup, verantwoordelijk voor het toezicht op de financiën, gaat niet meer mee naar gesprekken met CEO’s. Lachend: ‘Ik ben gewoon niet meer nodig.’

In 2014 publiceerde The Ocean Cleanup een vuistdik haalbaarheidsonderzoek waarin alle knelpunten tegen het licht zijn gehouden. Greup: ‘Iedereen raadde Boyan aan om die studie aan te kondigen in Delft, hun thuishaven. Maar hij wilde per se een groter podium. Het werd New York.’

Slat is totaal vergroeid met zijn project, het schoonvegen van de zee lijkt een roeping. Maar met dat soort gewijde gedachten heeft hij niet zo veel. ‘Ik ben gewoon graag nuttig.’ Waar mogelijk stuurt hij het gesprek in de richting van techniek. ‘Ik heb natuurlijk een bias, ik ben bevooroordeeld. Maar stel dat je een zuivere keuze hebt, dan nog brengt techniek je per definitie het snelst naar een oplossing. Technologische ontwikkeling heeft altijd een richting. Mode en politiek zijn trendgevoelig en golven op en neer, als een sinuscurve. Voor techniek geldt dat juist niet. Als iets is uitgevonden, kun je het niet on-uitvinden.’ Slat wil voorwaarts, cynisme is ballast.

Toch is ook The Ocean Cleanup niet onbevattelijk gebleken voor de krachten van de tijd en het voortschrijdende inzicht. Er waren tegenslagen, bij een test op de Noordzee bleek de materiaalkeuze niet goed. De kwaliteit van de plastickorrels, bedoeld als grondstof voor nieuwe materialen, varieert nogal. Meer dan eens ging het roer om. Hoort erbij, vindt Slat. ‘We moeten op wel veertig verschillende manieren innoveren,’ zegt hij. ‘Ik heb bijvoorbeeld een team dat zich bezighoudt met maritieme wetgeving. Er heeft nog nooit een onbemand object zo lang op zee gedreven, we moeten dat allemaal uitzoeken.’

Bestand tegen honderd miljoen beukende golven

Het gevaarte dat in 2018 in San Francisco de haven uit wordt gesleept, wijkt sterk af van het oorspronkelijke ontwerp. Het is kleiner, goedkoper, robuuster. Dacht Slat ooit aan een verankerd systeem met een spanwijdte van 100 kilometer, het definitieve plan omvat tientallen met de stroom meedrijvende vangarmen van 1 tot 2 kilometer breed.

Waarom plastic een probleem is

Plastic is relatief goedkoop te produceren, weegt weinig en gaat lang mee. Het zijn deze eigenschappen die het zo’n geliefd materiaal maken, maar die er tegelijkertijd voor zorgen dat plastic aanzienlijke schade kan aanrichten in ecologische systemen. Dat is bij uitstek het geval bij plastic dat in de oceaan belandt.
Vogels en vissen kunnen verstrikt raken in grote stukken drijvend plastic, dat ironisch ­genoeg ook als broedplaats dient. Kleinere stukken plastic worden door dieren voor voedsel aangezien, wat leidt tot verstikking en vergiftiging.
Maar de grootste problemen ontstaan doordat plastic na verloop van tijd uiteenvalt in microscopisch kleine deeltjes die in de voedselketen terechtkomen. Zo bleek recent dat kreeftachtigen op de meest geïsoleerde plek ter wereld – 10 kilometer diep in de Marianentrog – synthetische vezels en nylon in hun maag hadden. Onderzoek in opdracht van tv-programma Keuringsdienst van Waarde leerde dat ook honing kunststofdeeltjes bevat.
Naast schade aan de natuur heeft de overmatige aanwezigheid van plasticafval in de oceaan ook economische gevolgen. Volgens schattingen zorgt de North Pacific Gyre, de ­opeenhoping van plastic tussen Hawaii en ­Californië waarop The Ocean Cleanup zich in eerste aanzet richt, jaarlijks voor 1,1 miljard euro aan schade in scheepvaart en toerisme.
Volgens verscheidene studies bevindt het overgrote deel van het grote en middelgrote plastic zich in de bovenste meters van de oceaan – daar waar Boyan Slat het met zijn vangarmen hoopt op te ruimen.

Zodra er voldoende middelen zijn, kan een tweede systeem de zee op, liefst voorzien van sponsornaam. Stap voor stap zal de vloot zich uitbreiden. Als het project eenmaal draait en zichzelf heeft bewezen, wordt de financiering alleen maar makkelijker, zo is de gedachte. Luchtkastelen zijn wetenschappelijk gefundeerde bouwwerken geworden, eindeloos getest en bestand tegen honderd miljoen keer een beukende golf in de flank.

Nog afgezien van de hoge eisen die Slat zichzelf stelt, was er vanaf het begin ook kritiek van buitenaf. Is plastic opruimen op open zee wel een bestendige oplossing? Moet je het niet dichter bij de bron zoeken? Slats antwoord op die scepsis luidt doorgaans dat opruimen en preventie complementair zijn. Als een boot lekt, moet de romp worden gerepareerd, maar het is wel prettig als er tegelijkertijd iemand met een emmertje staat te hozen.

‘Het klinkt aantrekkelijk als iemand zegt: we verlossen u van uw schuld,’ zegt Jan Andries van Franeker (63), marien bioloog bij Wageningen Marine Research. Over The Ocean Cleanup spreekt Van Franeker genuanceerd. ‘Ik ben kritisch, maar geen tegenstander. Boyan is een slimme jongen. Eigenwijs, maar dat is een vereiste als je iets nieuws begint. Hij heeft veel betekend voor de bewustwording rondom het plasticprobleem. Het gevaar van zijn project is wel dat mensen denken dat ze hun gedrag niet hoeven te veranderen.’

Waar Slat ook op uit is, gedragsverandering afdwingen wil hij niet. Hij ­beaamt het volmondig. Grote bewondering heeft hij voor Elon Musk, wiens Tesla-auto wordt geroemd om zowel de milieuvriendelijke als de esthetische eigenschappen. ‘Musk kent de human nature, de menselijke natuur, en hij bedacht een oplossing die in het verlengde daarvan ligt. Ik geloof daar heilig in. Voor veel mensen zijn mooie dingen nu eenmaal een belangrijk statussymbool, waar­om zou je dat willen veranderen? We dragen allemaal de bagage van de evolutie. Je moet gewoon iets slims bedenken.’

De koester-uw-vijanden-tactiek

Hoogleraar Corina Brussaard plaatst, niet als enige, kanttekeningen bij de ecologische gevolgen van Slats systeem. ‘Je moet de balans heel goed in de gaten houden. Zijn systeem met drijvende plasticvangers kun je niet op alle zeeën toepassen, er zitten ook goede dingen in de waterkolom. Ecologische systemen zijn kwetsbaar.’ Niettemin kan Slat rekenen op haar steun: ‘We moeten die kant op blijven denken.’

Kritiek is soms jammer en soms nuttig, zegt Slat er zelf over. ‘Ik krijg weleens de indruk dat anderen mij beschouwen als concurrent, maar we werken toch aan hetzelfde doel? Het is geen zero-sum game.’ Ofwel: zonder The Ocean Cleanup hadden veel donateurs hun geld überhaupt niet aangewend voor milieu-doeleinden.

In de omgang met kritiek, werkt de koester-uw-vijanden-tactiek vaak het beste. In 2014 zocht Slat twee van zijn felste critici op in Californië. Een foto van hoe ze stonden te praten, werd door Slat vervolgens op Facebook geplaatst. Hij schreef erbij dat hij verheugd was het duo eindelijk te ontmoeten. Daarmee haalde Slat de angel uit de vijandschap. ‘Boyan gaat heel flexibel om met tegenstellingen,’ oordeelt Rob Speekenbrink, die Slat nog steeds coacht in de aanloop naar belangrijke presentaties.

Het boekje naast zijn bed

De verleiding om zijn missie in een aura van verhevenheid te stellen, lijkt Boyan Slat vrij eenvoudig te kunnen weerstaan. Maar gevraagd of hij met zijn aanpak op een bepaalde manier toch een hoger doel dient, blijkt hij ook langs abstracte lijnen te denken. ‘Ik hoop dat we ook een blauwdruk kunnen zijn van hoe je problemen oplost. Je kunt kwesties het beste benaderen zoals een investeerder te werk gaat. Die gaat ook niet achthonderd losse projectjes in leven houden. Hij selecteert er een paar, waarvoor geldt: high risk, high reward. Door hierop te focussen, is de kans het grootst dat een van die geselecteerde projecten hem heel veel oplevert. Zo wil ik ook werken. The Ocean Cleanup is nieuw, we zijn anders, dus het risico is groot. Maar als het lukt, zijn we echt een heel eind verder.’

Van alle manieren waarop Slat zich onderscheidt, springt er een het meest in het oog. Bij veel milieu-apologeten gaat een hart dat warm klopt voor een betere wereld gepaard met een gebalde vuist in de richting van industrie, grootkapitaal en al te gulzige consument.

Van een dergelijke barricadementaliteit geen spoor bij The Ocean Cleanup. Onder de vele nationaliteiten tellende groep werk­nemers heerst optimisme en geloof in vooruitgang. Slat beschouwt zichzelf niet als milieuactivist. In plastic ziet hij geen tegenstander, maar een mooi product dat de wereld veel goeds bracht. ‘In de milieubeweging bestaat vaak een negatieve grondhouding tegenover alles wat grootschalig is. Ik zie het anders. Je moet zelf ook grootschalig zijn, anders ga je de race nooit winnen.’ Vrij vertaald: wie de wereld wil verbeteren, doet er goed aan zijn energie te steken in innovativiteit in plaats van in boosheid en moralisme.

Is hij daarmee een kind van zijn tijd? Een representant van een generatie wereldveroveraars die vindingrijkheid verkiezen boven dogma’s? Toezichthouder Evert Greup twijfelt. ‘De karakteristieken van de tijd passen hem goed, maar Boyan is enig in zijn soort. Zijn succes is eerder persoonsgebonden dan tijdgebonden.’

Er komt een moment dat het allemaal loopt. Dan drijven er in alle oceanen tientallen plasticvangers en varen schepen af en aan om het plastic af te voeren. Voor Boyan Slat zit het echte innoveren er tegen die tijd op. En dan? ‘Naast mijn bed ligt een boekje. Als iets me bezighoudt, een volgend probleem, schrijf ik het op.’ Dat is ook gevaarlijk, erkent Slat. ‘Na een slechte dag met The Ocean Cleanup ontstaat weleens de verleiding om de aandacht te verleggen naar iets nieuws. Dus die nieuwe ideeën moet ik actief wegduwen. Ik schrijf ze op, en verder niets.’ Eerst maar eens vijf triljoen stukken plastic uit de zee vissen.