Een week na de verkiezingen ligt het Binnenhof er roerloos bij. Een kabinetsformatie komt altijd traag op gang. Twee verkenners werken aan een verslag van mogelijkheden en onmogelijkheden. Feitelijk is het uitsluiten van PVV en Forum voor Democratie begonnen. Eric Vrijsen geeft in antwoorden op vier vragen de stand van zaken.
1. Hoe staat het formatieproces er nu voor en hoe gaat het verder?
Een week na de verkiezingen hebben de ‘verkenners’ Annemarie Jorritsma (VVD) en Kajsa Ollongren (D66) hun intrek genomen in de Stadhouderskamer in het oude deel van de parlementsgebouwen. Het is een prachtige zaal uit 1790 die het werk van het duo Jorritsma-Ollongren allure geeft, maar veel heeft het natuurlijk nog niet om het lijf. Donderdagmorgen spreken ze voor de tweede keer met VVD-leider Mark Rutte en D66-leider Sigrid Kaag.
Ze maken een lijstje van mogelijkheden en onmogelijkheden, doen misschien procedurele aanbevelingen voor de verdere voortgang en schrijven dat op in een rapportje dat volgende week dinsdag klaar moet zijn. Woensdag 31 maart wordt de nieuwe Kamer geïnstalleerd. Dan volgt een debat over de verkiezingsuitslag en de richting van de kabinetsformatie. Dan begint het echte werk.
Luister ook de laatste aflevering van de EW Verkiezingspodcast met Eric Vrijsen terug (tekst gaat verder onder de podcast):
Je kan jouw keuzes op elk moment wijzigen door onderaan de site op "Cookie-instellingen" te klikken."
Het rapport van de verkenners is min of meer voorspelbaar. Op grond van de uitslag moeten VVD en D66 de coalitiekar gaan trekken. Linksom of rechtsom? Dat moet blijken uit het verdere onderzoek dat een door de Tweede Kamer te benoemen informateur zal gaan doen. In het verslag zullen Jorritsma en Ollongren in voorzichtige bewoordingen de informateur adviseren aan sommige coalitievarianten geen tijd te verspillen.
Feitelijk begint daarmee het uitsluiten van PVV en FVD. De leiders van beide partijen, Geert Wilders en Thierry Baudet, zeggen in aanmerking te willen komen als coalitiedeelnemers. Maar op basis van gesprekken met andere leiders zullen de verkenners stellen dat een regering met PVV of FVD niet voor de hand ligt.
2. Kan de huidige coalitie ‘gewoon’ door?
Ja, Rutte III kan een doorstart maken als Rutte IV. Getalsmatig komen VVD (34 zetels), D66 (24), CDA (15) en CU (5) uit op een keurige meerderheid van 78. Dat is te doen. In de Eerste Kamer missen ze een meerderheid. Daar hebben ze samen 32 zetels en dat zijn er 6 te weinig in de 75 leden tellende senaat. De doorstartcoalitie is daar afhankelijk van steun van PvdA (6 zetels), GroenLinks (8 zetels), JA21 (Groep Nanninga; 8 zetels) of van een combi van de kleinere partijen.
Lees ook deze column van Gerry van der List: Verkiezingen die erg weinig veranderen
Probleem is echter dat het CDA met zichzelf overhoop ligt en niet staat te popelen om te regeren. Probleem is ook dat D66 en ChristenUnie op tal van medisch-ethische kwesties elkaars tegenpolen zijn. In 2017 werd ChristenUnie er pas bijgehaald nadat GroenLinks afhaakte. En alleen omdat Alexander Pechtold (D66) en Gert-Jan Segers (ChristenUnie) afspraken elkaar niet al te zeer voor de voeten te zullen lopen met wetsontwerpen, paste de ChristenUnie in de coalitie.
Een herhaling van zo’n herenakkoord is lastig. De ChristenUnie is van oudsher een getuigenispartij en kan zich niet nog eens zo’n ideologische zelfbeperking opleggen. D66 kan het ook niet, want de partij verkeert in overwinningsroes. Als Sigrid Kaag de kroonjuwelen – voorheen vooral op het terrein van democratische vernieuwing, maar tegenwoordig vooral op medisch-ethisch vlak – inlevert, dan zal haar de pijnlijke vraag worden gesteld: ‘Bent u daar nou dansend voor op tafel gesprongen?’
Kaag maakte in de D66-overwinningsroes van afgelopen weekend al een foutje. Ze drong aan op spoedige versoepeling van de lockdown-maatregelen. VVD-premier Mark Rutte gaf daar uitdrukkelijk geen gehoor aan en liet uitlekken dat Kaag zich had geëxcuseerd. Het illustreert het ongemak waarmee beide overwinnaars nu met elkaar omspringen.
Voor een deel is die D66-overwinning op 17 maart optisch bedrog. De euforie ontstond op basis van een zeer voorlopige exitpoll: D66 zou acht zetels groeien en een historisch record van 28 zetels boeken. Volgens de officieuze uitslag krijgt D66 echter slechts 24 zetels.
De definitieve uitslag wordt vrijdag door de Kiesraad gepubliceerd. Tot dat moment is het mogelijk dat er nog een enkel restzeteltje naar een andere partij verschuift. Daarom duurt het ook twee weken voordat de nieuwe Kamer wordt geïnstalleerd.
3.Hoe reëel zijn de kansen op een kabinet over rechts (met JA21), over links (met PvdA of GroenLinks) of door het midden (Paars)?
VVD-leider Rutte zei na zijn gesprek met de verkenners dat hij voelt voor een coalitie met JA21. Dat was een plaagstootje naar D66, want die heeft daar weinig mee op. In de Tweede Kamer heeft een coalitie VVD-CDA-D66-JA21 met 76 zetels een krappe meerderheid. In de Eerste Kamer komt zo’n variant 2 zetels tekort. Dan moet de ‘Rutte over Rechts-coalitie’ aankloppen bij SGP, PVV, FVD, Groep Otten, 50Plus of PVV. Het is de nachtmerrie voor D66’ers.
Lees verder onder de video
Je kan jouw keuzes op elk moment wijzigen door onderaan de site op "Cookie-instellingen" te klikken."
Zo’n opmerking van Rutte hoort bij het spel in de beginfase van een formatie. Hij wil zich niet nu al overleveren aan links. Hij is de beoogd premier van een volgend kabinet en zit van nature in de voorzittersrol. Op hem rust de dure plicht van consensusvorming. Rutte loopt gevaar dat de andere onderhandelaars naar het plafond gaan zitten kijken, terwijl hij de VVD-verkiezingsbeloften één voor één inlevert. Om zich daartegen te wapenen, moet hij de anderen maximaal tegen elkaar uitspelen.
In een kabinetsformatie wordt niet alleen naar elkaars verkiezingsprogramma gekeken, maar ook naar de interne gang van zaken in de partijen. Het is makkelijker samenwerken met partijen die weten wat het is om bestuursverantwoordelijkheid te dragen. ‘Regeren gaat van au,’ zei ooit Jaap Burger (PvdA), de informateur van het kabinet-Den Uyl (1973-1977).
Het komt erop neer dat protestpartijen rap terzijde worden geschoven en dat coalitievorming iets is van gevestigde partijen. Rutte heeft nog steeds een kater van de gedoogsamenwerking met de PVV in 2010-2012. Ook het CDA kent die kater. Het debacle van Balkenende I (CDA-VVD-LPF) ligt 19 jaar na dato ook nog vers in het geheugen. Van JA21 kennen de Binnenhoftijgers eigenlijk alleen Joost Eerdmans. Hij is een politieke professional, maar toch ook DJ Jopie en hij wisselde nogal eens van partij.
Wat dat betreft, zal Rutte het liefst aankloppen bij de PvdA. Met die partij – destijds onder fractieleider Diederik Samsom – werkte Rutte tussen 2012 en 2017 naar beider tevredenheid samen. De daarop volgende verkiezingen stortten de PvdA echter in de afgrond. De huidige PvdA-leider Lilianne Ploumen wil alleen samen met GroenLinks in een kabinet-Rutte IV plaatsnemen.
Dan krijg je Paars Plus: VVD-D66-PvdA-GL. Samen 75 zetels. Krap, maar in de nieuwe Kamer zitten straks genoeg splinters die bij toerbeurt steun willen verlenen. In de Eerste Kamer komt Paars Plus echter 5 zetels tekort. Dan moet toch weer het CDA van stal worden gehaald.
4. Is een minderheidskabinet ook nog een optie?
Regeren met een vaste meerderheid heeft altijd de voorkeur. Tijdens de kabinetsformatie passeren de komende weken en maanden alle bovengenoemde varianten. Formeren is het wegstrepen van mogelijkheden. Net zolang tot er één overblijft. Als die dan ook nog mislukt, ontstaat een bijzondere situatie en komen minderheidscoalities in beeld.
Een coalitie van VVD en D66 zou kunnen, maar voor Rutte vormt dat een risico. Zo’n combi zal telkens naar steun zoeken bij de linkse fracties. Op een zeker moment is de VVD afhankelijk van de SP.
Lees ook dit commentaar van Eric Vrijsen: Sigrid Kaag mag Geert Wilders danken voor het ‘Timmermans-effect’
Een coalitie van VVD-CDA of een coalitie VVD-CDA-D66 biedt meer kansen. Zo’n verbond kan nu eens over rechts gaan, dan weer over links om in beide Kamers een meerderheid te halen. Het is Rutte op het lijf geschreven.
Rutte en CDA-leider Wopke Hoekstra hebben PVV en FVD nadrukkelijk uitgesloten als coalitiepartners, maar ze zijn niet melaats verklaard. Parlementaire steun wordt heus niet afgewezen. Vraag is wel wat de ruil is. Te denken valt aan een strenger immigratiebeleid.