In memoriam Hans van Baalen: bitterballenliberaal in beste zin van het woord

Op de dag dat Hans van Baalen (60) in Rotterdam overleed, hing in de Tweede Kamer een naargeestige sfeer van politieke afrekeningen. Van Baalen zou dat afschuwelijk hebben gevonden. Hij was een bitterballenliberaal in de beste betekenis van het woord. Je moest elkaar de waarheid zeggen in de binnenkamers van de VVD, maar het moest wel gezellig en joviaal blijven.

Van Baalen had een conservatief voorkomen, maar was een klassieke liberaal. Voor de buitenwacht was hij een van de ‘machtpatsers’ van de VVD. Hij had een wereldwijd netwerk van politieke vrienden, van Taiwan tot Nicaragua en met heel veel Brussel en Londen ertussenin. Maar als je weleens met hem aan de viskraam stond, wist je dat hij een aimabel man was. Van Baalen relativeerde zichzelf, zijn partij en iedereen in en om Den Haag. Hij verorberde een Hollandse nieuwe, terwijl hij tegelijkertijd de politieke actualiteit besprak. Als geen ander kon hij afstand nemen en het stratego analyseren.

Van Baalen was een buitenlandman, trots op zijn uniform

Van Baalen was een buitenlandman. Hij was ook reserveofficier bij de Koninklijke Landmacht in de rang van overste. (Later kolonel). Hij was soms een beetje slordig. Dan zag je nog een spettertje vet op zijn revers van de haringen die hij net had staan nuttigen. Maar zijn uniform hing hyperperfect op een haakje aan de archiefkast in zijn werkkamer in het parlementsgebouw. Daar was hij trots op. Daar mocht geen smetje op komen.

Sowieso kwam hij op voor de krijgsmacht. Vooral in de Eric O.-affaire liet hij zich gelden. Justitie had vervolging ingesteld tegen een marinier die in 2003 per ongeluk een Irakees had doodgeschoten. Het was een waarschuwingsschot, bedoeld om mensen te verjagen die bezig waren een met pech gestrande vrachtwagen uit een militair konvooi te plunderen. Misschien zaten er wapens in de container, misschien levensmiddelen. Eric O. loste het schot, het ketste af en trof een Iraakse jongeman.

Justitie legde de militair dood door schuld ten laste. Van Baalen stond pal en dat had hij goed gezien. Eric O. werd na een geruchtmakende rechtszaak vrijgesproken, maar de kritiek op de mariniers en luchtmobiele brigade in Irak en Afghanistan was niet verstomd.

Van Baalen moet zich een lotgenoot van Eric O. hebben gevoeld. Ook hij was ten onrechte van iets vreselijks beschuldigd. In zijn studententijd in Leiden was hij prominent lid van Minerva en voorzitter van Pro Patria, een ‘studentenweerbaarheidskorps’ dat terugging tot de Tiendaagse Veldtocht tegen de Belgische Opstand van 1831. Van Baalen en zijn medestudenten droegen operette-uniformen en mochten op Prinsjesdag op wacht staan als de gouden koets passeerde.

Hij moet het prachtig hebben gevonden. Hij was een jonge student en woonde ‘op een Minerva-gang’ van het studentenflatcomplex Klikspaanweg. Schrijver dezes woonde ietsje verderop. Vaak was er gedoe op die gang van Van Baalen. Nu eens kwam midden in de nacht de brandweer, want iemand had een televisie uit het raam gekieperd, maar een van de zwaarlijvige medestudenten was op het snoer blijven staan, waardoor de televisie een etage lager door het raam weer naar binnen sloeg. De beeldbuis implodeerde en de keuken was zwartgeblakerd. Alarm!

Dan weer rapporteerde het Leidsch Dagblad dat er een rel was op de ‘Klikspaan’, omdat dronken studenten midden in de nacht het Horst Wessellied, de partijhymne van de NSDAP, hadden staan zingen. De bewoners wisten wel ongeveer op welke ‘gang’ dat was geweest.

Die episode werd Van Baalen later zwaar aangerekend. Hij was na zijn studie bij adviesbureau Deloitte gaan werken, werd actief in het partijbestuur van de VVD (internationaal secretaris) en stond in 1998 als kandidaat op de VVD-lijst voor de Tweede Kamer. Het waren de jaren dat Frits Bolkestein de eerste VVD-premier leek te gaan worden. Van Baalen was VVD-campagneleider.

Onder druk Vrij Nederland schoof Bolkestein Van Baalen terzijde

In Vrij Nederland werd Van Baalen beschuldigd van rechts-extremistische en racistische sympathieën. Althans, tijdens zijn studententijd zou hij zich hebben misdragen en als zestienjarige scholier zou hij een anonieme steunbetuiging aan Joop Glimmerveen (Volks-Unie) hebben getypt. Het signaal dat uitging van die publicatie was: Bolkestein omringt zich met kwalijke types en dus deugt hij zelf ook niet. Onder grote publicitaire druk schoof Bolkestein zijn trouwe medestander Van Baalen terzijde. Het deed Bolkestein zichtbaar pijn, maar de macht van de linkse media was groot en de VVD kon alleen smetteloos de verkiezingen winnen.

Op een zaterdagavond was er een informele ontvangst van prominente leiders uit de Liberale Internationale in Bonn ten huize van graaf Otto Lambsdorff. Liberalen uit allerlei landen waren aanwezig in een entourage zo deftig dat je in een film leek beland. Ze hadden gehoord wat hun goede bekende Van Baalen was overkomen en ze spraken Bolkestein erop aan. Waarom heb je vriend Hans laten vallen? Je gaat toch niet iemand straffen voor een jeugdzonde? Dan kunnen we wel ophouden, zeiden liberalen uit Israël en Rusland. Denk eens aan alle partijprominenten uit Oost-Duitsland die ooit iets met de Stasi te maken hadden, zeiden vooraanstaande FDP’ers, de Duitse zusterpartij van de VVD.

Bolkestein keek naar de twee aanwezige journalisten van de Frankfurter Allgemeine en van EW. Wat vonden zij? Zo hoorde hij over de studentenfratsen aan de Klikspaanweg en dat het niks om het lijf had. Maar ja, Nederland was een atypisch land, met een cultuur van klikspanen en schriftgeleerden.

De beschuldiging moest en zou worden onderzocht. Van Baalen werd gekozen in de Tweede Kamer, maar zag af van zijn zetel. Een half jaar later kwamen drie staatsraden van D66, PvdA en VVD tot de slotsom dat er niks concreets tegen hem was in te brengen. Zijn naam was gezuiverd. Toen Bolkestein in 1999 naar Brussel vertrok om Europees Commissaris te worden, nam Van Baalen de vrijkomende Kamerzetel in.

De beste minister van Defensie die Nederland nooit had

Hij werd een uitstekend buitenland- en defensiewoordvoerder, maar de VVD had het zwaar. Hij maakte de stormen rond Hans Dijkstal, Mark Rutte en Rita Verdonk van nabij mee. Van Baalen was de beste minister van Defensie die Nederland nooit had.

Lees verder onder de tweet

Hij had het dolgraag willen worden, maar bij elke formatie werd hij gepasseerd. Hij was nu eenmaal geen vrouw, de VVD was niet aan de beurt voor deze post of Rutte vond hem te zeer een defensie-enthousiast, waardoor de VVD-belangen in het gedrang konden komen. Er gingen ook wel geruchten dat er iets niet klopte in zijn antecedenten. Dan moest je terugdenken aan de Klikspaanweg en de soiree bij graaf Otto Lambsdorff om te weten dat het allemaal grote onzin was en onrechtvaardig bovendien.

Van Baalen was – met een korte onderbreking – tien jaar Kamerlid. Van 2009 tot 2019 was hij lid van het Europees Parlement voor de VVD. Ook was hij partijvoorzitter van ALDE, de Alliantie van Liberalen en Democraten voor Europa. Een maand geleden werd hij door het kabinet benoemd tot lid van de Adviesraad Internationale Vraagstukken. Hij stortte zich vol overgave op zijn nieuwe rol, maar een ernstige vorm van kanker dwong hem te stoppen met werken en maakte een abrupt einde aan zijn leven.

Hans van Baalen laat een vrouw en een zoon van vijftien jaar na.