Gunay Uslu keert terug naar Corendon: ‘de luwte vind ik fijn’

Gunay Uslu kon deze zomer ‘ademen’ op een berg bij een vissersdorpje aan de Egeïsche Zee in Turkije. Daar viert ze elk jaar vakantie met haar partner, hun dochter en zoon, en de rest van de familie Uslu. Vader en moeder, zus Meral, broers Tuncay en Atilay, en hun aanhang. ‘In het dorpje heb je niet zo veel. Wat je hebt, zijn het uitzicht op zee en olijfbomen.’

Deze zomer moest ze ‘bijkomen van een turbulent half jaar’. Uslu werd in januari benoemd tot staatssecretaris voor Cultuur en Media. Ze moest er lid voor worden van D66, de partij waarop ze al wel stemde. Uslu begon met nul politieke ervaring en een heleboel heisa. Door corona zaten de theaters en andere culturele instellingen dicht, de onvrede in de culturele sector zwol aan en ze had te dealen met ophef over seksueel grensoverschrijdend gedrag bij het tv-programma The Voice.

Vandaar dat ze ‘ademen’ zegt. Op de berg met haar familie is alles hetzelfde. ‘Heerlijk is dat. ’s Ochtends vertelt mijn moeder wat we ’s avonds eten. Daar hoef je dan niet meer over na te denken. Als ik op de bank lig, stopt ze af en toe wat eten in mijn mond. Ik kan kind zijn, aarden.’

Ze blijft de benjamin, daar hoort ‘koppigheid’ bij

Moeder woont deels nog in Haarlem, vader alleen in dat vissersdorpje aan de Egeïsche Zee. ‘Hij heeft wat last van dementie. Wel op een vrolijke manier. Hij kan er zelf enorm om lachen. Mijn vader kan me aankijken en zegt dan: “Ach kind, ik houd zo veel van jou, maar ik ben je naam vergeten.” Hij heeft problemen met zijn geheugen, maar is verder heel pienter.

 Ik mis mijn broer Atilay. We zagen elkaar elke dag. Ik ben blij als ik hem nu één keer in de maand zie

‘Ik ben nog gewoon Gunay. In mijn familie is niemand ervan onder de indruk dat ik staatssecretaris ben – totaal niet. Ze zijn trots, denk ik, maar dat is geen reden om anders met me om te gaan. Ik blijf het jongste kind van mijn ouders, ik ben de benjamin. Daar hoort koppigheid bij, een beetje trappen en pesten.’

Ze zegt: ‘Ik mis Atilay. Mijn zus en andere broer mis ik ook, maar Atilay en ik zijn zo hecht.’ Totdat ze staatssecretaris werd, werkte ze voor Corendon, het reisbedrijf van Atilay. Ze ontwikkelde hotels en resorts. ‘We zagen elkaar elke dag. Ik ben blij als ik hem nu één keer in de maand zie.’

Uslu heeft iets met lobby’s – een plek waar je bent en niet bent

Het interview is in de lobby van een Amsterdams hotel dat niet bij de Corendon-groep hoort. Daar afspreken zou voor haar waarschijnlijk te onrustig zijn. Uslu heeft iets met lobby’s. Ze schreef er haar proefschrift, over Homerus, Troje en de Turken. Daarop promoveerde ze in 2015 aan de Universiteit van Amsterdam (UvA), waar ze eerder cultuurwetenschappen had gestudeerd.

‘De lobby is een plek waar je bent en niet bent. Mensen komen binnen, ze spreken er af, vriendinnen ontmoeten elkaar, lovers. Je kunt erop los fantaseren: wie is wie, wat zou er kunnen gebeuren?

‘Ik vond het een inspirerende plek om te schrijven. Ik kon geconcentreerd met mijn tekst bezig zijn, even om me heen kijken en vervolgens weer afstand nemen en doorgaan. Thuis lukte dat niet, want daar ga je je overal mee bemoeien.’

Voor Uslu zijn bibliotheken ‘veilige havens’

Geen zorgen: toen ze aan haar proefschrift werkte, kwam ze ook in bibliotheken. Onlangs maakte Uslu bekend dat ze de komende jaren bijna 60 miljoen euro uittrekt om bibliotheken te versterken en nieuw leven in te blazen. De afgelopen decennia werden ze hard getroffen door bezuinigingen.

‘Bibliotheken zijn veilige havens. In Haarlem las ik er als klein meisje mijn eerste boeken. Er gingen andere werelden voor me open. Daar stapte ik in en weer uit. De laatste tien maanden komt het er nauwelijks van, maar als ik tijd heb, kom ik graag in de Openbare Bibliotheek Amsterdam. Het is een plek waar je op jezelf kunt zijn, je kunt bezinnen en reflecteren.

‘Het gevoel dat je hebt, lijkt wel wat op het gevoel dat je in een lobby hebt. Je komt er om te studeren, maar je kunt er ook dromen. Je kunt er afspreken en andere mensen ontmoeten met wie je gesprekken kunt hebben en een kop koffie kunt drinken. En iedereen komt er. De bibliotheek is de meeste democratische plek.’

De staatssecretaris wil dat er meer waardering voor cultuur komt

Op vrijdag 9 december 2022 houdt Uslu de mede door EW georganiseerde Huizingalezing in de Pieterskerk in Leiden. De titel van haar lezing luidde: Hoe Nederland cultuur waardeert. Van cultureel nationalisme tot corona en daarna (1872-2022 en verder). Ze was dol­enthousiast dat ze de lezing mag houden. Wanneer de lezing in het interview ter sprake komt, breekt ze meteen in: ‘Mag ik eerst? Ik vind het geweldig dat ik ben gevraagd. Spannend ook. Het was minder spannend geweest als ik daar alleen als cultuurhistoricus zou staan. Maar ik ben ook politicus. Dat maakt het complexer. Ik maak beleid.’

Ze begint de lezing in 1872, het geboortejaar van de historicus Johan Huizinga naar wie de lezing is vernoemd. Na de opmerking dat 1872 ook het sterfjaar is van staatsman Johan Rudolf Thorbecke, zegt ze: ‘Dat is een goeie, ja. Daar had ik even niet aan gedacht. Thorbecke komt voor in de lezing. Zijn uitspraak dat “de regering geen oordeelaar is van wetenschap en kunst”, is zeer bepalend geweest voor ons cultuurbeleid.’

Uslu eindigt met een vooruitblik die de contouren schetst van het beleid dat haar voor ogen staat. Ze wil dat er meer waardering voor cultuur komt. ‘Cultuur is het fundament en het cement van onze samenleving. Cultuur bindt ons en houdt ons bij elkaar. Ik sta in de schijnwerpers. Als je voor die waardering gaat, moet je dat uitleggen, vertellen en mensen enthou­siast maken. Liefde moet je uitspreken. Maar ik kan het niet alleen. Ik zie het als een opdracht voor iedereen om cultuur te omarmen.’

Onze relatie met cultuur is verwrongen, stelt Uslu

‘Dan kom je op een punt dat bij mij gevoelig ligt. In Duitsland, Frankrijk en België staat het belang van cultuur niet ter discussie. Cultuur is belangrijk. Punt. In België is het chefsache: cultuur zit in de portefeuille van de minister-president.’ Fel: ‘Ik moet als staatssecretaris aan talkshow-tafels verdedigen dat we in cultuur investeren. Wij meten cultuur in geld. Dat vind ik van de zotte.

‘We kennen onze klassieken niet. Een gemiddelde Duitser citeert uit Goethe. Dat lukt ons niet. Als ik vertel over Huizinga, dan denken de meeste mensen: wie is dat ook alweer? Ja, ze kennen de Johan Huizingalaan. Terwijl hij overal in de wereld bekend is. Hij is de grondlegger van onze cultuurgeschiedenis. Dat moet toch anders?

 De berichten op Twitter zijn soms vreselijk. Ik word uitgescholden – dat wil je niet weten. Maar ik maak er een onderzoek van, ik wil ervan leren

‘Ik sprak met een CEO van een Nederlands concern. Ik begon over de Notre-Dame. Franse bedrijven betalen de restauratie van bijna 850 miljoen euro. Omdat ze de Notre-Dame koesteren, die is van Frankrijk en daar zijn ze trots op. Ik zei tegen die CEO: “Dat gebeurt hier weinig, hoe denk jij daar nou over?” Hij antwoordde dat hij investeren in cultuur niet aan zijn klanten kon uitleggen.

‘De berichten op Twitter zijn soms vreselijk. Ik word uitgescholden – dat wil je niet weten. Maar ik maak er een onderzoek van, ik wil ervan leren. Iemand twitterde onlangs dat investeren in cultuur onzin is. In zijn of haar profiel stond wel “geen dag zonder klassieke muziek”.’

Ze wil in de politiek haar liefde voor cultuur verkondigen

Die voorbeelden laten volgens Uslu zien hoe ‘verwrongen onze relatie met cultuur is’. Haar definitie van cultuur is breed. Van theater, klassieke muziek, schilderkunst en monumenten tot dance, gaming, kerkkoren, fanfares en buurthuizen. ‘Ik denk dat wij cultuur niet kunnen plaatsen. Daarmee weten we ook niet of we het moeten waarderen. Cultuur wordt als vanzelfsprekend gezien. Toen alles dicht moest door corona, misten we dat ineens.’

Daarom zei Uslu ‘ja’ toen Rob Jetten, toen fractievoorzitter van D66 in de Tweede Kamer, haar vlak voor Kerst 2021 had gevraagd om staatssecretaris te worden. Ze overlegde met haar gezin, met vrienden, ze ging wandelen met Alexander Rinnooy Kan, D66-coryfee en een goede vriend sinds ze samen in de raad van toezicht van filmmuseum EYE zaten.

Uslu stelde een lijst op met voors en tegens. De tegens waren talrijk, er was maar één voor. Die won het. Dat was haar ambitie om haar liefde voor en het belang van cultuur te verkondigen en om te zetten in beleid.

Uslu noemt zichzelf nogal eigenwijs

De vraag of ze een coach heeft in de politieke arena, leidt tot verbazing. ‘Uh…, nee. Ik ben nogal eigenwijs. Ik ben heel lastig te sturen. Daarom ben ik op mijn twaalfde ook naar de Montessori-school in Amsterdam gegaan. Ik merk dat ik zelfs voor mij geschreven speeches moeilijk accepteer. Het moet van mij zijn.

‘Ik heb ook mijn manier van werken. Ik ben praktisch en probleemgericht: dit zijn de doelen, met wie kom ik daar, wat is het budget en kan ik daar iets aan veranderen? Tegelijk heb ik de grote lijn in mijn hoofd. Dat is belangrijk. Als je alleen praktische problemen oplost, dan mis je de ziel.’

‘En terecht. Het belang van cultuur is jarenlang onderbelicht geweest. Dit kabinet heeft een duidelijk signaal afgegeven: we gaan cultuur en media extra aandacht geven. Of mijn benoeming ook een signaal is, weet ik niet. Ik kom in elk geval uit de culturele sector en ik spreek mijn liefde uit.’

Uslu kiest voor de makers van de verhalen

Uslu mag 170 miljoen euro extra uitgeven, boven op de ruim 1 miljard die jaarlijks naar cultuur gaat. Van die 170 miljoen gaat eenderde naar de bibliotheken. ‘Het is een mooi cadeau dat ik heb meegekregen. Ik kan het geld in gebouwen steken, ook belangrijk, maar mijn prioriteit is: we gaan voor de verhalen, voor de makers. Je hebt niets aan gebouwen, als er geen verhalen worden verteld.’

Ondernemerschap zit haar in het bloed. Ze was begin twintig, toen ze – op advies van broer Atilay – een reisbureau begon, dat later zou opgaan in Corendon. Na haar studie had ze een bedrijf dat tentoonstellingen maakte. Ze pionierde met hotels en resorts. Dat ondernemen combineerde ze onder meer met onderzoek en docentschappen aan de UvA.

De staatssecretaris heeft veel te stellen met de mediaportefeuille. Eerst was er The Voice, later ontstond er gelazer rond de publieke omroep Ongehoord Nederland. De overkoepelende NPO legde de omroep een boete op, mogelijk volgt er een tweede en krijgt Uslu het verzoek om de vergunning van Ongehoord Nederland in te trekken. Nu is er het schandaal rond De Wereld Draait Door en het grensoverschrijdende gedrag van vooral presentator Matthijs van Nieuwkerk.

Onder hoge druk werken, is geen excuus, vindt Uslu

Uslu heeft de NPO verzocht zo snel mogelijk onderzoek te laten doen en met een actieplan te komen. ‘Het is natuurlijk verschrikkelijk dat mensen onder zulke omstandigheden hebben moeten werken. Je hoort: ja, maar, er is zoveel druk en het moet in een hoog tempo. Dat is geen excuus.

‘Ik heb vaak genoeg onder druk gewerkt. Bij Corendon was er veel stress toen er door corona niet meer kon worden gevlogen. Misschien vergeet je een keer “alsjeblieft” te zeggen na een vraag, maar dat maak je later goed. Je blijft fatsoenlijk omgaan met mensen.

 Het grote voordeel is dat de NPO met Frederieke Leeflang een relatief nieuwe voorzitter heeft die van buiten komt. In de top van de NPO zitten nogal wat mensen die bij programma’s betrokken waren

‘Ik zou het het liefst zelf aanpakken, ja. Dat is mijn achtergrond. Maar als staatssecretaris mag ik me niet te veel mengen in de organisatie van de NPO. Ik moet afstand bewaren, en dat is maar goed ook. Het grote voordeel is dat de NPO met Frederieke Leeflang een relatief nieuwe voorzitter heeft die van buiten komt. In de top van de NPO zitten nogal wat mensen die bij programma’s betrokken waren. Leeflang staat daarboven en heeft een frisse blik.’

Door de schandalen komt ze minder aan andere zaken toe

‘Het zijn belangrijke zaken die alle aandacht verdienen, maar ze leiden wel af. Ik ben dit gaan doen vanwege mijn liefde voor cultuur, maar ik vind media ook een prachtige portefeuille. Ik wil lokale media versterken, omdat die belangrijk zijn voor de lokale democratie. Ik wil dat lokale, regionale en landelijke omroepen meer samenwerken. Ik wil dat journalisten veilig kunnen werken.

‘Daar werken we aan, maar door de schandalen kom ik er minder aan toe. Ik vind soms dat ik mijn aandacht niet gelijk kan verdelen tussen de portefeuilles. Toen ik hieraan begon, was dat wel mijn plan.’

Uslu houdt niet van aandacht, is liever in de luwte

Het wantrouwen in de culturele sector tegenover de overheid wordt minder, maar is niet weg. Uslu wil heel veel bereiken. Tot nu toe zei ze dat ze het hooguit één termijn zou doen. De volgende verkiezingen zijn over 2,5 jaar.

 Dit is een commitment. Ik heb totaal niet het gevoel dat dit mijn carrière voor de komende twintig jaar zal zijn

Ze zegt nu: ‘Als ik iets moet afmaken, dan ben ik bereid dat met alle liefde af te maken en blijf ik langer. Maar ik heb totaal niet het gevoel dat dit mijn carrière voor de komende twintig jaar zal zijn.

‘Ik vervul deze functie vanuit mijn hart. Het is een commitment: ik wil iets bijdragen. Ik houd niet van aandacht. Ik vind het best lastig om in praatprogramma’s te zitten. Bij Corendon deed mijn broer dat. Mijn zus Meral is filmmaker – zij kreeg ook aandacht. Ik zat in de wetenschap, in de cultuur, ik bouwde resorts. Die luwte vond ik heel fijn.’