Terwijl de Verenigde Staten zijn blijven hangen in de geschiedenis, had Nederland steeds een founding father die hervormingen doorvoerde.
Meer nog dan in andere verkiezingsjaren zal komende tijd veel worden gesproken over de staat van de democratie in de Verenigde Staten. Komende jaren staan bovendien in het teken van 250 jaar Amerikaanse Revolutie.
De Boston Tea Party in 1773 kreeg vorig jaar al aandacht, nu is het wachten op de festiviteiten rond de Declaration of Independence van 4 juli 1776 en het ‘eerste saluutschot’ later dat jaar, waarmee Nederlanders vanaf Sint-Eustatius de Verenigde Staten als eersten erkenden.
Oudste democratie is ook kwetsbaar
De stichters van Amerika, de founding fathers, staan bekend als de oervaderen van de democratische rechtsstaat wereldwijd. En niet onterecht. De Grondwet die zij in 1789 invoerden, is nog altijd van kracht, evenals de eerste tien amendementen, de Bill of Rights.
De auteurs van deze Amerikaanse geboortepapieren – onder wie George Washington, Thomas Jefferson, John Adams, James Madison en Alexander Hamilton – hebben diep nagedacht en flink gevochten om te komen tot een wijs landsbestuur waarin ieders vrijheid is gewaarborgd en waarin de staatsmachten elkaar in evenwicht houden.
Maar met die erfenis is Amerika, als oudste democratie ter wereld, ook kwetsbaar. In de toenmalige onafhankelijkheidsstrijd tegen het Britse Rijk leek het verstandig te kiezen voor een sterke federale staat, gevestigd in marmeren paleizen naar neoklassiek ontwerp, met de beroemde witte zuilen.
Alleen zijn toen ook de beginselen in marmer gebeiteld – en dat is, in het licht van de democratische vernieuwing, wat minder duurzaam.
Wapenbezit is op de prairie vast heel handig
Is het wel zo praktisch om vast te zitten aan een oeroude constitutie? De vrijheid van meningsuiting is vrijwel absoluut volgens het Eerste Amendement, maar wat wisten de auteurs daarvan van TikTok en de huidige Chinese dreiging?
Het recht op wapenbezit (Tweede Amendement) is vast nuttig als je je op de prairie wilt verdedigen, maar was het echt de bedoeling dat je nu in een dichtbevolkte omgeving op elke straathoek de meest dodelijke machinegeweren kunt kopen?
Het is potsierlijk dat de hoogste rechters voor een antwoord op actuele kwesties steeds weer, als schriftgeleerden in de islam, eeuwenoude teksten moeten interpreteren.
Om nog maar te zwijgen over het districtenstelsel, waarin de politieke macht is samengebald in twee politieke partijen, geleid door de meest merkwaardige figuren. Hoewel de meeste openbare functies in het land democratisch worden vervuld, is de mate van representatie en inclusie van Amerikaanse burgers opvallend laag.
Gelijktijdige geboorte natie en staat
Ja, er zijn altijd nieuwe amendementen mogelijk, anders hadden vrouwen en Afro-Amerikanen nooit burgerrechten kunnen krijgen. Maar de staatsinrichting van Amerika is verder een gestold systeem, een republikeins model, bedacht in een volstrekt ander tijdperk en zonder helder antwoord op de eisen van deze tijd.
Wat opvalt, is dat de Amerikaanse staat en natie op hetzelfde moment zijn ontstaan, vanuit een principiële vrijheidsstrijd van dertien koloniën tegen een tirannieke Britse koning.
Dat levert een machtige ontstaansmythe op, die zich onder meer uit in het hoopvolle geloof in de American dream. Het nadeel is wel dat de staatsvorm – de republiek van die founding fathers – onlosmakelijk is verweven met de nationale identiteit. Dat is mooi zolang het werkt, maar inmiddels zien we een diep verscheurde natie die klem zit in een, op veel vlakken, disfunctionele staat.
Nederland eerst een natie, waaraan staatsvorming ondergeschikt was
Hoe anders is dat in de Nederlandse geschiedenis!
Die begint rond 1581, toen de zeven opstandige Nederlanden zich keerden tegen de heerschappij van de Spaanse koning. Zij hadden wel een eigen onafhankelijkheidsverklaring, het Plakkaat van Verlating, maar geen afgebakende staatsvorm.
Gingen zij eerst nog op zoek naar een andere vorst, in 1588 besloten ze verder te gaan als Republiek der Verenigde Nederlanden, geleid door provinciale afgevaardigden in de Staten-Generaal en een soort presidentiële ‘stadhouder’.
De verhoudingen waren vastgelegd in de Unie van Utrecht (1579), in feite de eerste Grondwet. Dat verdedigingsverdrag was wel krachtig genoeg om de Republiek te laten uitgroeien tot een wereldmacht in de Gouden Eeuw, maar in de eeuw erna liep het bestuur vast in de modder.
Een verzet van ‘patriotten’, gesteund door de revolutionaire Fransen, bracht dit ancien régime in 1795 ten val.
On-Nederlands veel macht
In de plaats kwam een veel democratischer Bataafse Republiek, maar die strandde in een vernederende Franse bezetting onder Napoleon.
In 1814 was het Gijsbert Karel van Hogendorp die zorgde voor een nieuw staatsbestel: een monarchie met een Oranjevorst én een door hem geschreven, (relatief) moderne Grondwet.
Toen de eerste koning on-Nederlands veel macht bleek te hebben, was er ruimte voor vernieuwing. Dat gebeurde in 1848, toen Johan Rudolph Thorbecke in zijn Grondwetswijziging de macht van de koning afschafte en de Tweede Kamer direct liet verkiezen.
Algemeen kiesrecht baande de weg voor pluriform stelsel
Was het kiesrecht eerst voorbehouden aan vermogende mannen, in 1917 zag de liberale premier Pieter Cort van der Linden ruimte om het kiesrecht voor alle mannen in te voeren (in 1919 ook voor vrouwen), evenals het evenredig kiesstelsel. Hiermee gaf hij, onbedoeld, ruimte aan het open en pluriforme partijlandschap dat we nu kennen.
Terwijl de Verenigde Staten bogen op één mythisch geboortemoment, van staat en natie tegelijk, is Nederland door allerlei staatkundige wasstraten gegaan om te komen waar het is. Een grondwet of enig ander historisch document was nooit heilig.
Zelfs het Plakkaat van Verlating krijgt pas sinds kort de waardering die het verdient. Staatsteksten waren niets meer dan praktische uitwerkingen van afspraken binnen het grondgebied en de gemeenschap die het land op dat moment vormden.
Stichters Nederland duiken steeds opnieuw op
Van Hogendorp had in zijn jonge jaren zelf uitgebreid studie gemaakt van de Unie van Utrecht en wist zo van de zwakke plekken in de Republiek. Bovendien kende hij de Amerikaanse founding fathers persoonlijk en leerde hij veel van hen.
En op hun beurt lieten ook Thorbecke en Cort van der Linden zich inspireren door ontwikkelingen elders in de westerse, democratische wereld in hun tijd, toen zij de nodige constitutionele hervormingen doorvoerden.
Deze en nog vele andere founding fathers van het moderne Nederland leefden niet in één periode, maar duiken overal op in de geschiedenis. Dat wil niet zeggen dat ze minder belangrijk waren dan de Amerikaanse. Integendeel.