De afgelopen tien jaar produceert ons democratische systeem steeds vaker extremere uitkomsten. Wat is er veranderd aan de onderdelen van ons systeem? Volgens Mark Thiessen is er maar één echte verklaring voor de opkomst van radicaal-rechtse partijen: de informatierevolutie door internet en sociale media.
Tot ongeveer 2015 produceerden onze westerse democratische systemen grotendeels dezelfde uitkomsten bij verkiezingen. De winnaars hadden inhoudelijke meningsverschillen, maar deelden democratische waarden en de normen van de vrije samenleving. De laatste jaren zijn de uitkomsten veranderd. Steeds vaker winnen radicale populistische partijen, die deze normen en waarden niet delen. Wat is er aan de hand?
Na elke populistische overwinning wordt de fout gemaakt om binnenlandse verklaringen te geven. De PVV-overwinning bij de Tweede Kamerverkiezingen zou liggen aan immigratie, de Toeslagenaffaire, de PVV-draai van Dilan Yeşilgöz (VVD), het dralen van Pieter Omtzigt (NSC). Donald Trump zou de Amerikaanse presidentsverkiezingen hebben gewonnen vanwege woke, de economie, links dat de arbeidersklasse had verloren, latino’s die conservatiever zijn dan gedacht, Kamala Harris die niet genoeg tijd had.
Die verklaringen houden op zichzelf geen stand. We zien in vrijwel alle westerse democratieën dezelfde extreme uitkomsten. Oostenrijk, Frankrijk en de Verenigde Staten hebben geen Toeslagenaffaire, Dilan Yeşilgöz en Omtzigt. Toch is de uitkomst hetzelfde. Dan is er sprake van een trend die landen overstijgt.
Waarom we steeds extremere verkiezingsuitslagen hebben
Wat is er dan aan de hand? Een democratie is een zeer complex systeem. In het boek Thinking in Systems beschrijft de Amerikaanse wetenschapper Donella Meadows hoe zulke systemen werken. Volgens Meadows is een systeem een groep van dingen – bijvoorbeeld mensen, cellen, technologieën – die zo met elkaar verbonden zijn, dat ze na verloop van tijd een eigen gedragspatroon ontwikkelen en uitkomsten produceren.
Blijven de belangrijke onderdelen van het systeem hetzelfde, dan wijken de uitkomsten niet veel af. Gooi er een kwartje in en er komen kauwgomballen uit, wellicht in verschillende smaken. Wanneer een tijdlang heel andere – en dus extreme – uitkomsten worden geproduceerd, dan komt dat door een wezenlijke verandering aan het systeem zelf. Gooi je er een kwartje in en ineens komen er broodjes kaas uit de kauwgomballenautomaat, dan is er iets veranderd aan de machine.
De afgelopen tien jaar produceert ons democratische systeem steeds vaker extreme uitkomsten, die daarvoor niet normaal waren. Wat is er veranderd aan de onderdelen van ons systeem? Ik denk dan aan twee grote externe factoren, die al eerder in de geschiedenis tot extreme politieke en maatschappelijke veranderingen leidden: een pandemie en hoge inflatie.
Maar deze verklaringen zijn niet afdoende. De populistische golf begon al voor de pandemie en inflatie, namelijk rond 2015. Laat dat nou net de periode zijn waarin een van de belangrijkste onderdelen van onze democratie wezenlijk veranderde: de informatievoorziening. Er is maar één echte verklaring voor de opkomst van radicaal-rechts in het hele vrije Westen: de informatierevolutie door internet en sociale media. Andere factoren spelen vast een kleine rol, maar dit is de beslissende.
Ik waarschuw vaak dat radicaal-rechtse populisten ons systeem zullen veranderen. Maar er is nog iets anders aan de hand. Ons systeem is al veranderd. Eens te meer reden waarom we ons moeten hoeden voor radicaal-rechtse populisten.
Sociale media wordt als wapen ingezet
De informatierevolutie is nog lang niet voorbij en versnelt zelfs. Het eerdere probleem met sociale media was het gebrek aan monitoring en regulering. Inmiddels worden sociale media simpelweg als wapens ingezet, zoals Trump-aanhanger Elon Musk doet met X. Met kunstmatige intelligentie (AI) komt een nog grotere informatierevolutie op ons af. Zonder overheidsingrijpen betekent dat maar één ding: dat verkiezingsuitkomsten nog extremer worden, voordat ze weer normaal worden. Als normaal überhaupt nog ooit terugkomt.
‘n hindsight, 2016 was the beginning of the beginning. And 2024 is the end of that beginning and the start of something much, much worse.
Zo begint de Britse journalist Carole Cadwalladr (The Guardian) aan het beste stuk dat ik heb gelezen over de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Ze heeft gelijk.
Vergeet immigratie. Vergeet klimaatverandering. De opkomst van sociale media en de komende AI-revolutie zijn de grote uitdagingen van onze tijd. We hebben er geen enkele greep op. Die ligt bij een handvol steenrijke mensen. En als we niet ingrijpen, gaan onze vrije samenlevingen eraan ten onder.