Na Urgenda en Shell: moet Nederland zich schrap zetten voor nieuwe golf klimaatzaken?

Tussen de bossen in Zuid-Limburg, waar het beekje de Geul uitmondt in de Maas, ligt de gemeente Meerssen. Een idyllische verzameling dorpen als Voulwames, Bunde en Geulle. Maar ook een van de eerste Nederlandse gemeenten die de gevolgen van klimaatverandering ondervonden. De desastreuze overstromingen van 2021 troffen vierhonderd huishoudens in het gebied, en richtten volgens de lokale bewonersorganisatie Water-Stop.NU voor 1,8 miljard euro schade aan.

De overstromingen waren geen incident. De kans hierop neemt toe door klimaatverandering, concludeerde de internationale wetenschappelijke onderzoeksgroep World Weather Attribution, met ook onderzoekers van het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut.

De intensiteit van de zomerse regenval nam sinds 1900 met 3 tot 19 procent toe. Als de aarde verder opwarmt, volgen meer en ernstiger overstromingen, zeggen de wetenschappers. ‘Snel de uitstoot van broeikasgassen reduceren, helpt om verdere klimaatverandering te beperken.’

Op 12 november uitspraak in belangrijke klimaatzaak

Den Haag voor de rechter slepen en extra klimaatmaatregelen eisen: zou dat iets zijn voor Meerssen? In andere Europese landen is dat in korte tijd normaal geworden, blijkt uit een inventarisatie.

Op 12 november doet het gerechtshof in Den Haag uitspraak in de klimaatzaak van Milieudefensie en andere milieu­organisaties tegen Shell. Drie jaar geleden haalde de zaak de voorpagina’s, toen de Haagse rechtbank oordeelde dat Shell op grond van de ‘reflexwerking’ van mensenrechtenverdragen verplicht is om – net als de overheid – bepaalde klimaatdoelen te halen.

De eerste grote overwinning van een klimaat­organisatie bij de rechter was die van Urgenda tegen de staat, bijna tien jaar geleden. In 2019 leidde een uitspraak van de Hoge Raad tot de definitieve overwinning. De staat, oordeelde de Raad, schendt de mensenrechten op leven en op een ongestoord privéleven, door onvoldoende te doen tegen gevaarlijke klimaatverandering. De regering moest de uitstoot van broeikasgassen sneller terugdringen.

Hoe succesvol zijn klimaatzaken in het buitenland?

In het buitenland voeren eisers inmiddels de ene na de andere door Urgenda geïnspireerde klimaatzaak, vaak met groot succes. Duitsland telt er zestig, Frankrijk ruim dertig, Spanje achttien. Het Verenigd Koninkrijk is zelfs de honderd al ruim gepasseerd, volgens het gezaghebbende Sabin Center for Climate Change Law (Columbia University, New York).

Dat Nederland qua klimaat en milieu ‘het beste jongetje van de klas’ wil zijn, zoals critici na de Urgenda-zaak beweerden en premier Dick Schoof herhaalde in zijn regeringsverklaring, is dus niet meer het geval. Landen als Frankrijk en Duitsland zetten tegenwoordig de klimaattrends. Daar klagen niet alleen milieuclubs en bezorgde burgers overheden en bedrijven aan: gemeenten en departementen voeren ook klimaatzaken, of ­worden zelf aansprakelijk gesteld.

Is dit het voorland van Nederland? EW vroeg gemeenten die risico’s lopen op overstromingen of zij ­klimaatzaken willen gaan voeren – en hoorde geen ‘nee’.

Klimaatstrijd tussen overheden onderling

Urgenda’s Franse tegenhanger heet Notre Affaire à Tous (‘zaak van ons allemaal’). Deze milieuclub gebruikt het recht als ‘strategisch breekijzer in de strijd tegen de drievoudige milieucrisis: klimaat, biodiversiteit en vervuiling’. Sowieso is deze organisatie niet echt van de understatements. De zaak die ze samen met andere milieuorganisaties voerde ­tegen de Franse staat, noemt zij nu al ‘de zaak van de eeuw’ – ook al is die pas voor een kwart voorbij.

Zeker is dat Notre Affaire à Tous in 2021 een grote overwinning boekte op de regering van president Emmanuel Macron. De rechter in ­Parijs oordeelde dat de staat te weinig doet ­tegen klimaatverandering. De overheid moet alle benodigde maatregelen nemen om de Franse klimaatdoelen te behalen.

Inmiddels woedt er ook tussen overheden onderling een klimaatstrijd. Zo begon de Noord-Franse gemeente Groot-Sinten een klimaatrechtszaak tegen de landelijke staat. Groot-Sinten ligt vlak bij Duinkerke, aan zee, en zal – net als grote delen van Nederland en België – geregeld overstromen als gevolg van klimaatverandering, zeggen wetenschappers.

De socialistische burgemeester Martial Beyaert en zijn gemeente spanden een rechtszaak aan. De Conseil d’État gaf hen in 2021 gelijk. Deze hoogste bestuursrechter beval de staat alle benodigde maatregelen te nemen, zodat Frankrijk in 2030 een uitstootreductie heeft bereikt van 40 procent ten opzichte van 1990.

In 2023 kreeg de gemeente, die vond dat de staat nog steeds niet genoeg deed, opnieuw gelijk. De staat moet de Conseil d’État vanaf nu nauwkeurig op de hoogte houden van de plannen. Houdt de staat zich weer niet aan de uitspraak, dan ­volgen er dwangsommen.

Lokale overheden staan in Frankrijk aan twee kanten van het juridische klimaatdebat. Kwam de burgemeester van Groot-Sinten op voor het klimaat, de bestuurder van het zuidelijke departement Bouches-du-Rhône werd juist gedagvaard door activisten. Volgens Greenpeace en Les Amis de la Terre (‘de vrienden van de aarde’) gaf hij ten ­onrechte een vergunning voor een raffinaderij van Total, waar palmolie zou worden ­gebruikt. Door de rechtszaak kwam de ­raffinaderij er jaren later dan gepland. En onder striktere klimaatvoorwaarden, doordat de twee organisaties de zaak in 2021 wonnen.

Gemeenten sluiten klimaatzaken niet categorisch uit

Er zijn geen voorbeelden bekend van Nederlandse gemeenten die een klimaatzaak tegen de landelijke overheid voeren of voorbereiden. Maar desgevraagd sluiten gemeenten klimaat­zaken niet categorisch uit. Zo zegt de burgemeester van het door overstromingen getroffen Meerssen in Limburg dat er ‘op dit moment’ geen noodzaak is om een klimaatzaak te voeren, en dat het goed samenwerkt met het Rijk. En het Amsterdamse college van burgemeester en wethouders noemt extra maatregelen tegen klimaatverandering ‘noodzakelijk’, maar overweegt ‘momenteel’ geen juridische stappen tegen de landelijke overheid.

Amsterdam bleek onlangs zelf niet op koers te liggen voor zijn ambitieuze doel om in 2030 60 procent minder broeikasgassen uit te stoten dan in 1990. Wil de gemeente niet, net als collega-hoofdsteden Brussel en Parijs, worden veroordeeld in een klimaatzaak, dan moet het college haast maken. Volgens een woordvoerder spant de gemeente zich ‘maximaal in om de doelen te halen’, en heeft het college de indruk dat dit ‘in het algemeen door belangenverenigingen wordt gewaardeerd’.

Duitse industrie vreest klimaatzaken

In Duitsland moet de auto-industrie, een belangrijke pijler onder de ­economie, voor klimaatzaken vrezen. Milieuorganisatie Deutsche Umwelthilfe heeft rechtszaken lopen tegen BMW en Mercedes-Benz. Individuele burgers doen mee: biologische boer Ulf Allhoff-Cramer pakte met steun van Greenpeace Volkswagen aan. Hij houdt Volkswagen, de tweede autofabrikant ter wereld, medeverantwoordelijk voor de klimaatcrisis.

Volgens Allhoff-Cramer bedreigen droogte, hitte en hevige regen het voortbestaan van zijn familieveehouderij. Zijn koeien kunnen geen gras meer vinden, en daarom moet hij voer bijkopen. In de hitte gedijen de Borkenkäfer. Deze schorskevers, die ook bij wandelaars en toeristen berucht zijn, vreten het omliggende bos kaal. De bomen raken uitgedroogd en sterven ontbladerd af, waardoor er meer en grotere bosbranden ontstaan.

De zaak van Allhoff-Cramer is een van de weinige Duitse klimaatzaken die tot nu toe geen succes zijn voor de eiser. De lokale rechtbank in Detmold kon vorig jaar niet vaststellen dat de specifieke schade die hij als boer lijdt, kan worden opgelost door het opleggen van strengere klimaatmaatregelen aan Volkswagen. Het hoger beroep loopt nog.

Volgens de klimaatzaken-database van de Columbia Law School (New York) telt Duitsland inmiddels meer dan zestig klimaatzaken. Daaronder zijn veel rechtszaken over onjuiste duurzaamheidsclaims waarmee bedrijven adverteren: van producenten van wasmiddel, vuilniszakken en schoonmaak­azijn tot jam, vlees en snoep.

In Nederland zijn dit soort zaken tot nu toe beperkt in aantal. Milieuorganisaties richten zich vooralsnog op duurzaamheidsclaims van luchtvaartmaatschappijen. Met succes. De Amsterdamse rechtbank oordeelde in maart dat KLM misleidende claims deed over het compenseren van CO2-uitstoot van vluchten, door critici ook wel ‘klimaat-aflaat’ genoemd.

In Duitsland ook klimaatzaken op lager niveau

In Duitsland stelde milieuorganisatie BUND in een soort Urgenda-zaak samen met een groep jongeren, de bondsregering aansprakelijk. De Duitse Klimaatbeschermingswet zou te weinig ambitieus zijn, en zou niet waarborgen dat de klimaatverandering minder dan ­ 2 graden Celsius zal bedragen. Het Bundesver­fassungsgericht, het constitutioneel hof, gaf de eisers in 2021 gelijk. De Klimaatwet voldoet niet: de regering moet strengere doelen stellen en sneller uitstoot reduceren. Ze mag dit niet overlaten aan toekomstige generaties.

Opiniemakers op de rechterflank beweren dat de rechter met klimaatuitspraken als in de Urgenda-zaak ‘op de stoel van de wetgever gaat zitten’. Net als in Nederland zeggen de meeste rechtsgeleerden in België, Duitsland en Frankrijk dat dit niet het geval is. In Belgische en Duitse zaken oordeelde de rechter dat hij vanwege de scheiding der machten geen specifiek ­klimaatbeleid kan voorschrijven: het ‘hoe’ van de klimaataanpak is niet zijn taak. Maar hij kan de wetgever wel houden aan zijn ­eigen ­afspraken: mensenrechtenverdragen en Europese klimaatdoelen.

‘De rol van de rechter is niet om concrete maatregelen voor te schrijven, maar wel om de grenzen van de beslisruimte van de wetgever vast te leggen en hem te verplichten zich aan die grenzen te houden,’ aldus wetenschapper Felix Ekardt en advocaat Franziska Hess in een onderzoek in opdracht van de Duitse staat.

In Duitsland worden ook klimaatzaken gevoerd op lager niveau, in de deelstaten. Milieuorganisatie Deutsche Umwelthilfe won al een rechtszaak tegen ­Baden-Württemberg. Het gerechtshof oordeelde dat de deelstaatregering concrete plannen moest maken om klimaatverandering te bestrijden. Inmiddels wil de regering de klimaatregels toch weer afzwakken en geen doelen op sector­niveau meer vaststellen. Daarom stapte de milieuorganisatie, samen met 54.000 burgers, opnieuw naar de rechter.

De Duitse Autobahn, waarop Nederlanders zo graag ongehinderd door snelheidslimieten naar Italië scheuren, ligt eveneens onder vuur. Een rechtszaak die zou moeten leiden tot begrenzing van de snelheid, mislukte in 2022. Een gelegenheidscoalitie van milieuorganisaties en de politievakbond doet nu een nieuwe poging hiertoe.

Klimaatzaken tegen gemeenten of provincies ook mogelijk?

Klimaatzaken door of tegen lokale overheden kent Nederland op dit moment niet. Maar klimaatjurist Tim Bleeker (34, Vrije Universiteit Amsterdam) ziet klimaatzaken tegen gemeenten of provincies ook wel gebeuren.

Wie zijn plichten, bijvoorbeeld om fundamentele rechten te beschermen, niet nakomt, kan voor de rechter worden gesleept. ‘Dit geldt voor ­burgers en bedrijven, maar ook voor overheden,’ zegt Bleeker. ‘Zowel nationaal als lokaal. Dat hoort bij een rechtsstaat: ook de overheid is gehouden aan het recht.’

Of gemeenten de landelijke overheid aansprakelijk kunnen stellen, is een lastiger te beantwoorden vraag. ‘Mensenrechten beschermen wel burgers, maar niet de decentrale overheden tegen de Rijks­overheid,’ zegt Bleeker. ‘Wel kan de decentrale overheid de Rijksoverheid aansprakelijk houden op grond van afspraken die zijn gemaakt of vanwege een wettelijke taakverdeling.’

De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) heeft zelfs een speciale commissie die zich bezighoudt met klimaat en de gemeente. Toch meldt een woordvoerder op vragen over klimaatrechtszaken, na een paar weken wachten, alleen dat de vereniging ‘geen kennis in huis heeft over dit onderwerp’. Het is ‘nog niet geagendeerd in de commissie’. Ook heeft de commissie er – belangrijk in bestuurlijke kringen – ‘nog geen standpunt over’.

Deze gemeenten zijn al druk met klimaatmaatregelen

Individuele gemeenten zijn wél druk bezig met klimaatmaatregelen. ­Populair is het aanpakken van ‘fossiele reclames’, zoals aanbiedingen bij Shell en verre vliegreizen. Den Haag kwam ­onlangs als eerste met een ­verbod. Vanaf 1 januari 2025 zijn reclames voor vliegreizen of auto’s die rijden op fossiele brandstoffen verboden op plekken ‘zichtbaar vanaf een voor het ­publiek toegankelijke plaats’. Daarnaast wil de gemeente bij de regering aandringen op een landelijk verbod op fossiele reclames in de buitenruimte en op sociale media.

Andere gemeenten zijn terughoudender. Zij vrezen rechtszaken door reclamebureaus en fossiele bedrijven. Veel gemeenten kiezen daarom voor een minder controversiële route. Met bedrijven die reclames inkopen voor ruimtes die gemeentelijk eigendom zijn, zoals rond ­lantaarnpalen en in bushokjes, spreken gemeenten af dat zij geen fossiele reclames meer toestaan. Een zakelijke overeenkomst, geen van bovenaf opgelegd verbod.

Amsterdam weert op deze manier al ­jaren fossiele reclame in metrostations. Ook de provincie Noord-Holland koopt geen fossiele reclames meer in. Vlees- en visreclames zijn eveneens niet meer te zien in de 525 bushokjes die eigendom zijn van de provincie.

Voor veel gemeenten is het weren van fossiele reclames een van de belangrijkste manieren om te laten zien dat zij zich inzetten voor het klimaat. Uiteindelijk is ‘landelijke sturing’ essentieel voor het behalen van klimaatdoelstellingen, zegt het Amsterdamse college. ‘Maar een ­onderwerp als lokale reclameregulering laat juist zien dat we als gemeente niet volledig afhankelijk zijn van de regering.’ Amsterdam wil graag de regie voeren over het klimaatbeleid, en probeert ‘het maximale te doen binnen onze bevoegdheden en mogelijkheden’.

De gemeente Zwolle wilde in eerste ­instantie Den Haag achterna, en een ­verbod op fossiele reclames invoeren. Niet alleen de raad, die een motie daartoe aannam, maar ook het college van burgemeester en wethouders was enthousiast. Toch kwam het verbod er niet: na advies te hebben ingewonnen bij advocaten, concludeerde het college tot zijn spijt dat een verbod juridisch niet houdbaar zou zijn. Niet de gemeente, maar de landelijke overheid zou het moeten invoeren.

Het Zwolse college is niet de enige die twijfels heeft bij een verbod. Otto van der Harst, voorzitter van de Stichting Reclame Code, voorspelde onlangs in EW een stroom aan rechtszaken over zulke verboden: ‘Als je het product wel mag verhandelen, waarom zou je er dan geen reclame voor mogen maken?’

Het reclameverbod zal voor de rechter nog geen uitgemaakte zaak zijn. Voor sommige verhandelbare producten geldt al een (al dan niet gedeeltelijk) reclameverbod, bijvoorbeeld voor sigaretten, vapes, online gokken en alcohol. Dat verbod is dan wel landelijk of zelfs Europees ingevoerd, niet op gemeentelijk niveau.

Limburgse Geuldal voelt gevolgen klimaatverandering al

Het Limburgse Geuldal zal niet ­geholpen zijn met een verbod op vlieg­reclames. De bewoners voelen de gevolgen van klimaatverandering al. Zij moeten het vooral hebben van klimaatadaptatie: maatregelen die de gevolgen beheersbaar moeten houden.

In oktober veroorzaakte het staartje van orkaan Kirk opnieuw hoogwater in het Geuldal. De inwoners van het gehucht Maasband werden volledig omringd door water. Dankzij een hoog­waterbrug, geopend in december vorig jaar, konden zij dit keer wel hun woonplaats verlaten.