Medici in Amsterdam testen volop met inenting tegen kanker. Bij honden zijn de resultaten van een kankervaccin veelbelovend. De eerste mensen zijn binnenkort aan de beurt.
Lopen op maar één voorpoot is geen sinecure, zeker niet als je bijna 35 kilo weegt. Vraag het hond Sammie (11) maar. Luid hijgend staat de drievoeter in een van de spreekkamers van het Medisch Centrum voor Dieren (MCD) in Amsterdam, nadat ze door de lange gang ernaartoe moest huppen.
Al bijna twee jaar moet de Berner sennenhond haar linker voorpoot missen. In februari 2023 kwam haar baasje bij de dierenarts. Het dier liep mank en leek pijn te hebben. De dierenarts stelde de diagnose botkanker, een agressieve vorm van de ziekte die via het bloed snel uitzaait naar de longen. De prognose is slecht.
Behandeling tegen botkanker: amputatie én hoop
‘In 90 tot 95 procent van de gevallen zaait de kanker uit,’ zegt Anne van Renssen (31), dierenarts bij het MCD, in de spreekkamer. Zonder behandeling overlijden de meeste honden binnen drie maanden. Met de huidige behandelingen – pootamputatie en chemotherapie – leven ze maximaal nog een jaar en sterven dan vaak alsnog aan uitzaaiingen.
Van Renssen raadde de eigenaar van Sammie aan om zo snel mogelijk de voorpoot te laten amputeren, zodat ze van de pijn af zou zijn. Meestal adviseren dierenartsen daarna te starten met chemotherapie omdat hiermee de levensverwachting van de hond nog iets toeneemt. ‘Maar lang niet iedere hondeneigenaar zit daarop te wachten,’ zegt Van Renssen. ‘Net als bij mensen kan chemotherapie bij honden vervelende bijwerkingen geven. Ze verliezen er niet hun vacht door, maar kunnen er wel ziek van worden.’
Sammies baasje liet de aangedane poot afzetten, maar koos geen aanvullende chemotherapie, wel een heel andere behandeling. Een die nog in de experimentele fase zit, maar nu al veelbelovend is. Sammie kreeg als een van de eerste honden een vaccin tegen kanker en schreef zo een beetje geschiedenis.
Een kankervaccin bij een hond: het idee en de ontdekking
Het idee van een kankervaccin is niet nieuw. Diverse onderzoekers proberen zo’n spuit te ontwikkelen, maar zo ver als Arjan Griffioen (61) nu is, zijn weinig wetenschappers gekomen.
De hoogleraar experimentele oncologie aan Amsterdam UMC, die ook bij het consult van Sammie aanwezig is, onderzoekt de mogelijkheden al jaren.
Sinds eind jaren negentig legt hij zich toe op de rol van het immuunsysteem in de bestrijding van tumoren. Hij zoekt onder meer uit hoe hij met behulp van afweercellen (witte bloedcellen die het lichaam beschermen tegen indringers) kwaadaardige cellen kan bestrijden.
Waarom werkt het immuunsysteem niet altijd?
Afweercellen komen niet zomaar bij tumoren terecht: ze zitten in onze bloedbaan en moeten eerst door de wand van de bloedvaten heen. Die vormt een gesloten barrière. Maar in bloedvaten zitten wel bepaalde moleculen die als een soort poortwachters fungeren: adhesiemoleculen.
Als een afweercel zich aan zo’n molecuul bindt, loodst die hem het bloedvat uit, naar zijn plek van bestemming. Toch lukt het afweercellen vaak niet om een tumor binnen te dringen.
De ontdekking van vimentine en het vaccin
In 1996 ontdekte Griffioen waardoor dat komt: ‘Om zich te kunnen vermeerderen, vormen tumorcellen nieuwe bloedvaten – een proces dat angiogenese heet – die hen van zuurstof en voedingsstoffen voorzien. Maar in die bloedvaten zitten geen adhesiemoleculen, waardoor afweercellen zich er niet aan kunnen binden om de tumor binnen te dringen.
Dat was de belangrijkste ontdekking van mijn leven, want nu wisten we wat we moesten doen om tumoren gevoelig te maken voor afweercellen. Namelijk de vorming van bloedvaten tegengaan.’
Angiogeneseremmers
Griffioen deed vervolgens veel onderzoek naar medicijnen die bloedvatvorming in tumoren tegengaan, zogeheten angiogeneseremmers, en keek in het bijzonder hoe die tegelijk immunotherapie bij kankerpatiënten kunnen versterken. Daarmee boekte hij al verscheidene successen. Er zijn al meer dan tien van zulke combinatiebehandelingen goedgekeurd door de Amerikaanse Food and Drug Administration (FDA).
Toch was hij nog niet tevreden, want de remmers kunnen bijwerkingen veroorzaken bij mensen, zoals bloedstolsels. In 2006 ontdekten Griffioen en zijn team een eiwit dat wel aanwezig is in bloedvaten van tumoren, maar niet in gezond weefsel: extracellulair vimentine. Ze leerden ook de rol van dit eiwit in tumoren kennen. Zo laat vimentine nieuwe tumorbloedvaten ontstaan en schakelt het eiwit het immuunsysteem uit. Gevolg: de tumor kan veel sneller groeien. Tegen vimentine ontwikkelde het team een vaccin. Na inenting maakt het lichaam antistoffen aan die de tumorbloedvaten aanvallen. En zonder bloedvaten kunnen de tumorcellen niet overleven.
Griffioen: ‘Dit type vaccin is dus gericht tegen de bloedvaten van de tumor, niet tegen de tumor zelf. Tumorcellen muteren voortdurend, dan heeft het niet zoveel zin om daar een vaccin tegen te ontwikkelen.’ Een ander groot voordeel van deze strategie is dat, in tegenstelling tot chemotherapie, de vaccinatie nauwelijks bijwerkingen heeft.
Bovendien komt vimentine in veel soorten tumoren voor, ontdekte de wetenschapper. ‘Dat betekent dat we met dit vaccin, in theorie, meer dan 90 procent van alle solide kankersoorten kunnen behandelen.’ Met solide doelt hij op kanker die ontstaat in een orgaan of weefsel.
Succes van kankervaccins bij honden: van muizen naar Sammie
Bij muizen is het vaccin al met succes getest. Wat bracht Griffioen ertoe om het daarna uit te proberen bij honden met kanker? ‘Dat is eigenlijk toevallig gegaan. Ik liep tegen een heel enthousiaste dierenarts aan die over mijn onderzoek had gehoord. Hij stelde voor om het vaccin ook te testen bij zieke honden die in zijn praktijk langskomen.’
Dat vereiste wel wat overtuigingskracht bij de Centrale Commissie Dierproeven, die als enige in Nederland bevoegd is om vergunningen voor dierproeven te verlenen. ‘We moesten de commissie diverse malen uitleggen dat de honden niet speciaal voor dit onderzoek werden gefokt, maar gewoon een baasje en een huis hadden.’ De commissie stemde uiteindelijk toe het onderzoek uit te voeren, op voorwaarde dat de dieren er geen extra ongerief door kregen.
Griffioen onderzocht het vaccin eerst in 41 honden met blaaskanker. In al die behandelde honden stopte de tumorgroei, werd de tumor kleiner of verdween zelfs in zijn geheel. ‘Ons bekendste voorbeeld is Benno, een Berner-sennenhond die ook op tv is geweest. Op zevenjarige leeftijd werd bij hem een grote tumor in zijn blaas ontdekt.’
De prognose was slecht en Griffioen en zijn team mochten hem inenten met hun experimentele vaccin. ‘Twee weken later vielen er al gaten in de tumor.’ Dankzij het vaccin leefde Benno nog vier jaar kankervrij. Eind 2023 is de hond op elfjarige leeftijd overleden. Gemiddeld halen Berner sennens een leeftijd van rond de acht jaar.
Kankervaccins bij honden: Sammie
Sinds een paar jaar onderzoeken Griffioen en Van Renssen het vaccin in
24 honden met botkanker. Sammie is een van die ‘deelnemers’. Nadat ze de behandeltafel op is geholpen, neemt Van Renssen bloed bij haar af. Een deel van het bloed wordt opgestuurd naar een laboratorium, waar het zal worden gecontroleerd op onder meer lever- en nierwaarden, bloedplaatjes en bepaalde eiwitten.
Een ander deel gaat naar het Cancer Center Amsterdam, waar het team van Griffioen zal uitzoeken of er afweercellen tegen de bloedvaten van de tumor zijn gemaakt. Dat duidt namelijk op een goede immuunrespons van de hond.
Na de bloedafname dient Van Renssen Sammie de vaccinatie toe in de lies, een procedure die ze elke acht weken herhaalt. ‘Het lichaam maakt na vaccinatie heel veel antistoffen aan, maar die immuunrespons neemt wel af met de tijd,’ legt Griffioen uit. ‘Daarom moeten we het vaccin elke twee maanden blijven toedienen zolang ze leeft,’ zegt Van Renssen. ‘Dus ook als de studie is afgelopen.’
De Berner sennen laat het allemaal toe zonder een kik te geven. Ze kreeg inmiddels dertien vaccins toegediend. Als beloning krijgt ze een paar snoepjes van Griffioen.
Dan is het tijd om röntgenfoto’s van de longen te nemen, zodat Van Renssen kan zien of er niet alsnog uitzaaiingen zijn. Ook dat doet de dierenarts elke acht weken. ‘We lichten de honden bij elk bezoek volledig door om te checken of de kanker nog steeds weg is, om zeker te weten dat er geen tekens zijn voor uitzaaiingen.’
Dat maakt de experimentele behandeling niet goedkoop. ‘We kunnen de behandeling helaas niet gratis aanbieden, omdat er zoveel arbeidsuren en onderzoeken bij komen kijken. Een pootamputatie kost bijvoorbeeld al gauw 3.000 euro. Maar we geven hondeneigenaren wel een fikse korting.’
Een heel jaar behandelen
In plaats van 12.000 euro betaalt Sammies baasje 5.000 euro voor een heel jaar behandelen. Het nemen van de röntgenfoto’s zit erop en Van Renssen beoordeelt ze meteen. ‘We zien hier een zijdelingse foto van Sammies borstkas,’ zegt ze terwijl ze naar het beeldscherm van haar computer wijst. ‘Luchthoudend weefsel is donker van kleur en heel dicht weefsel is juist licht, want dat houdt meer röntgenstraling tegen.’ In het luchthoudende weefsel, oftewel de longen, hoopt de dierenarts zo min mogelijk witte plekjes tegen te komen. Die zouden op tumorcellen kunnen duiden.
De foto’s zien er gelukkig goed uit. De Berner sennen lijkt geen uitzaaiingen in de longen te hebben. Van Renssen wijst op een andere foto, die van bovenaf is genomen. Daarop is de maag te zien met wat ‘onregelmatigheden’, aldus de dierenarts. ‘Dat zijn de hondensnoepjes die Arjan net heeft gegeven.’
Naast Sammie deden nog 23 honden met botkanker mee aan het onderzoek. Allemaal lieten ze een immuunrespons zien. Met andere woorden: elke hond reageerde op het vaccin. De gemiddelde overlevingstijd van de behandelde groep honden, waarvan een paar inmiddels zijn overleden, is nu ongeveer een jaar.
De resultaten zijn hoopgevend voor de ontwikkeling van een kankervaccin voor mensen. Medio 2025 willen Griffioen en zijn team in enkele academische centra in Nederland studies beginnen bij blaaskankerpatiënten met een versie van het vaccin voor mensen.
CimCure
Maar een nieuw geneesmiddel testen in patiënten kost al snel miljoenen euro’s. Griffioen heeft dus geld nodig en de beste en snelste manier om dat binnen te halen, is door investeringen.
In 2016 begon hij het bedrijf CimCure . Als chief science officer houdt Griffioen zich met de inhoud van het onderzoek bezig. De zakelijke kant wordt verzorgd door een CEO, CFO en COO. Zij trekken de investeringen aan en waarborgen dat de vereiste procedures worden doorlopen.
In 2022 haalde CimCure 5 miljoen euro op bij diverse partijen, waaronder Positron Ventures, een Nederlands durfkapitaalfonds dat in 2021 is opgericht. Met die 5 miljoen op zak kon Griffioen het vaccin geschikt maken voor mensen.
‘Het is nu in principe klaar, maar we moeten van de Amerikaanse FDA nog een zogeheten toxiciteitsstudie uitvoeren in honden voordat we mensen ermee mogen inenten.’ Met zo’n studie wordt nagegaan wat de (schadelijke) bijwerkingen van een nieuw geneesmiddel zijn. ‘Dat weten we eigenlijk al door onze eigen onderzoeken, maar het is een verplichte procedure.’
De toxiciteitsstudie wordt in China uitgevoerd op twintig jonge beagles die geen kanker hebben en speciaal voor dit doel zijn gefokt. Honden van dit ras worden als de ideale proefhond gezien omdat ze niet te groot zijn, een hoge pijngrens hebben en zich amper verzetten. Drie maanden na toediening van het
kankervaccin krijgen de dieren een fataal spuitje en worden hun organen onderzocht.
Uit de studie volgt een rapport dat wordt voorgelegd aan de Medisch Ethische Toetsingscommissie van het Amsterdam UMC. Is die tevreden over de resultaten, dan mag Griffioen het vaccin aan mensen toedienen.
Uitdagingen
Welke uitdagingen verwacht hij straks tegen te komen? ‘Dat is de moeilijkste vraag die er bestaat, maar ik denk het verschil in de werking van het immuunsysteem tussen honden en mensen. We hebben in het verleden meegemaakt dat een vaccin prachtige resultaten boekte in muizen, ratten en zelfs apen, maar vervolgens in mensen helemaal niks deed.’
Halverwege 2025 begint Griffioen met zijn vaccinonderzoek bij ongeveer dertig blaaskankerpatiënten, dat hij in twee jaar tijd hoopt af te ronden. Daarna wil Griffioen de werking van het vaccin bestuderen bij een grotere groep mensen. ‘Die fase van het onderzoek neemt nog meer tijd in beslag, dus beschikbaarheid op de markt laat nog wel even op zich wachten.’
Toch durft hij al verder te denken. Het vaccin waarmee de honden, en straks ook mensen, zijn ingeënt, is gericht tegen het eiwit extracellulair vimentine. ‘Maar daarnaast hebben we nog tien eiwitten ontdekt waartegen we kunnen vaccineren. Waarom ontwikkelen we niet een heel breed vaccin tegen ál deze eiwitten? Dat is een van de doelen die ik mezelf nog stel.’
Dan stuit hij ongetwijfeld op nieuwe hindernissen. ‘Ik zeg altijd: biology is
never linear. Zoals de mens de afgelopen 300.000 jaar is geëvolueerd, evolueren tumorcellen ook – en dat gaat dan nog 100.000 keer zo snel. Aan mij is nu de taak om een evolutie-proof vaccin te ontwikkelen. Dus ik ga nog niet met pensioen.’