Illegalen in Nederland krijgen veel aandacht in de media en zorgen geregeld voor politiek rumoer. Toch is er feitelijk weinig over hen bekend. In dit dossier verschaft Elsevier helderheid.
Dit artikel werd geschreven door Carla Joosten, Gerlof Leistra en Leonie de Waard
1. Wat is een legale Nederlander?
Een Nederlander is hij of zij die de Nederlandse nationaliteit heeft. Die kan worden verkregen door geboorte, huwelijk of geregistreerd partnerschap (beide na drie jaar), asiel of adoptie. Eén Nederlandse ouder volstaat voor het Nederlanderschap.
2. Wat is een illegaal?
Een persoon die zonder toestemming in Nederland verblijft. Hij/zij moet het land verlaten, maar doet dat niet altijd.
3. Is dat strafbaar?
Nee, illegaliteit is niet strafbaar. In het Regeerakkoord spraken VVD en PvdA af illegaliteit strafbaar te stellen. De bedoeling was dat de strafmaat vier maanden cel en een boete tot 3.900 euro zou zijn. Maar in 2014 zag het kabinet-Rutte II van die maatregel af na een lobby van leden van de PvdA onder leiding van Sander Terphuis, een tot Nederlander genaturaliseerde Iraniër. Hij vond het onaanvaardbaar om volgens hem ‘onschuldige mensen’ te straffen.
‘Het strafbaar stellen van illegaal verblijf – beter gezegd onrechtmatig verblijf – van een vreemdeling betekent de facto dat zijn of haar bestaan als mens strafbaar wordt gesteld. Je bent strafbaar, enkel omdat je als mens in Nederland bent. Niet omdat je een appel hebt gejat of door het rode stoplicht bent gereden, maar je bent strafbaar enkel door hier te zijn.’
4. Bestaat ‘de illegaal’ dus eigenlijk wel volgens de wet?
Nee, de illegaal als persoon staat in geen enkele wet. De Vreemdelingenwet spreekt wel in twee artikelen van ‘illegaal verblijf’.
5. Is het eenvoudig Nederland illegaal in te komen?
Schiphol uitgezonderd, is het vrij eenvoudig Nederland zonder de vereiste toestemming binnen te komen. Dat was altijd al zo, maar sinds de reguliere controles aan de Nederlandse buitengrenzen verdwenen, is dat nog eenvoudiger. Ook is het mogelijk om als buitenlander zonder de vereiste vergunning lange tijd buiten beeld van de autoriteiten in Nederland te blijven.
6. Wat is het probleem van illegaliteit eigenlijk?
Allereerst het principiële punt: een illegaal bevindt zich zonder geldige papieren in Nederland. Dat is in strijd met de regels. Daarnaast bestaat er het gevaar van overlast, bijvoorbeeld als illegalen met veel mensen op een goedkope etage hokken. Door zwart te werken, zorgen zij voor oneerlijke concurrentie en verdringing op de arbeidsmarkt. Tot slot is er het gevaar dat illegalen in de criminaliteit belanden.
7. Welke categorieën illegalen zijn er?
Allereerst vreemdelingen die zonder visum of toestemming in Nederland verblijven, omdat hun visum of tijdelijke vergunning is verlopen. Ook vreemdelingen die langer dan negentig dagen willen blijven en geen vergunning krijgen, zijn illegaal. Dat is het geval met de 86-jarige Amerikaanse Dorothy Murphy, die door haar in Nederland wonende dochter en haar schoonzoon wordt verzorgd. Ze willen haar niet terugsturen naar Amerika, maar de Immigratie- en Naturalisatiedienst wees een verzoek voor een verblijfsvergunning af. De familie zocht in mei de publiciteit.
Andere illegalen hebben vaak niet eens toestemming gevraagd om in Nederland te mogen blijven, bijvoorbeeld omdat ze vrezen die toch niet te krijgen. Wie een verblijfsvergunning wil, moet aantonen over voldoende inkomen te beschikken. Afgewezen asielzoekers die niet terug willen of kunnen naar het land van herkomst, zijn ook illegaal. Een andere groep bestaat uit (ex-)asielzoekers die na een veroordeling voor een misdrijf waarop minimaal drie jaar staat tot ongewenst vreemdeling zijn verklaard, maar niet kunnen worden uitgezet. Cijfers per groep ontbreken.
8. Hoe transparant zijn de autoriteiten over illegaliteit?
Niet. Op de vraag hoeveel illegalen er in Nederland zijn, weet niemand precies het antwoord. Het laatste officiële cijfer van het ministerie van Veiligheid en Justitie betreft een schatting van het aantal illegalen in 2009. Er is een nieuwe schatting gemaakt van het aantal in 2012/2013, maar dat rapport wordt ‘gezien de gevoeligheid van de materie’ pas in het najaar gepubliceerd. De registratie van illegalen is allesbehalve volledig. Instanties werken langs elkaar heen of vertikken het om te registreren.
9. Hoeveel illegalen zijn er dan volgens de schattingen?
In de Europese Unie komen volgens Amnesty International naar schatting 500.000 illegalen per jaar binnen, vooral uit Afrika, het Midden-Oosten en Azië. In 2009 schatte het ministerie van Justitie het aantal illegalen in Nederland op 97.145, met een 95 procent ‘betrouwbaarheidsinterval’ lopend van 60.667 tot 133.624. Hoeveel procent uit uitgeprocedeerde asielzoekers bestaat, is niet bekend. In 2009 werd ook een schatting gemaakt van het aantal illegale minderjarigen.
Dat jaar trof de politie 26 illegale alleenstaande minderjarige vreemdelingen aan. ‘Op basis van extrapolatie volgt hieruit een geschatte totaalomvang van 750 alleenstaande minderjarige vreemdelingen,’ schreef toenmalig minister Gerd Leers (CDA) aan de Tweede Kamer. In de loop der jaren is het aantal geschatte illegalen afgenomen: door de uitbreiding van de Europese Unie mogen burgers uit deze landen die voorheen illegaal in Nederland waren er nu vrijelijk reizen en verblijven.
10. Er is steeds vaker sprake van illegalen in Hoek van Holland. Wat gebeurt daar precies?
Vrijdag 5 juni vond de Britse douane in de haven van Harwich aan boord van een ferry uit Hoek van Holland 68 illegalen. Zij zaten verstopt in containers op vier vrachtwagens. Het ging om 35 Afghanen, 22 Chinezen, tien Vietnamezen en een Rus. Diezelfde week vond de marechaussee in Hoek van Holland in een vrachtwagen op weg naar Harwich acht illegale Albanezen. Dit jaar zijn al 163 ‘inklimmers’ aangehouden.
11. Hoe vaak worden er illegalen tegengehouden aan de grens en teruggestuurd?
In 2014 weigerden de marechaussee en de Zeehavenpolitie aan 3.660 vreemdelingen de toegang tot ons land. Van hen werden er 2.190 direct teruggestuurd en deden 1.060 een asielaanvraag. Bij Mobiel Toezicht Veiligheid achter de grenzen trof de marechaussee 1.080 vreemdelingen aan. De (vreemdelingen)politie legde in totaal 3.390 toezichtmaatregelen op aan vreemdelingen, zoals meldplicht. In totaal 2.730 personen zijn in vreemdelingenbewaring gesteld.
12. Waar wonen illegalen?
Illegalen wonen vooral in de oude volkswijken in de grote steden, maar bijvoorbeeld ook in de Bijlmer in Amsterdam en in Rotterdam-Zuid. Ze zitten in kraakpanden, met een aantal personen op huuretages, in kamers, kerken en op straat. Slechts een klein deel maakt gebruik van de reguliere opvang waar ‘bed, bad, brood’ wordt geboden. Velen krijgen hulp van hun gemeenschap voor onderdak, eten en soms werk. Ook ontfermen allerlei hulporganisaties en individuele burgers zich over hen.
13. En waar zitten de aangehouden illegalen?
In zogeheten detentiecentra in Zeist, Rotterdam en op Schiphol. De bedoeling is dat deze vreemdelingen teruggaan naar het herkomstland. De detentie duurt maximaal een half jaar en kan een jaar worden verlengd. Kosten: 200 euro per dag per gedetineerde.
In principe zitten ze in een meerpersoonscel. Naast detentie zijn er nog twee mogelijkheden: meldplicht of het betalen van een borgsom. Alleenstaande Minderjarige Vreemdelingen (AMV’ers) staan onder voogdij en worden geplaatst in een voorziening van het Centraal Orgaan opvang Asielzoekers (COA). De top-5 in de detentiecentra is goed voor een kwart van de gehele populatie: Marokkanen (7,6 procent), Afghanen (5,1 procent), Somaliërs (4,7 procent), Algerijnen (4,5 procent) en Turken (3,4 procent).
14. Wat is het verschil tussen een illegaal en een ongewenste vreemdeling?
Een buitenlander die is veroordeeld voor een ernstig misdrijf of een bedreiging vormt voor de openbare orde of nationale veiligheid, kan tot ongewenst vreemdeling worden verklaard. Deze categorie moet Nederland verlaten en is bij weigering strafbaar.
15. Welke rol spelen illegalen in de misdaad?
Geregeld worden illegalen opgepakt voor delicten als straatroof, zakkenrollen, prostitutie, drugs- en mensenhandel en (internet)fraude. Cijfers ontbreken.
16. Hoeveel illegalen zitten er in de gevangenis?
Dat is niet bekend. De Dienst Justitiële Inrichtingen houdt het niet apart bij. De inrichtingen registreren wel het geboorteland van gedetineerden, maar niet of iemand hier illegaal is.
17. Welk zwart werk doen illegalen?
De Inspectie Sociale Zaken en Werkgelegenheid treft de meeste illegalen aan in de horeca, de land- en tuinbouw en de schoonmaaksector. Volgens woordvoerder Paul van der Burg van de Inspectie gaat het om mensen die zonder werkvergunning aan het werk zijn. Ze hebben meestal ook geen verblijfsvergunning. Bulgaren en Roemenen voerden lang de ranglijst aan van door de Inspectie aangetroffen illegalen. Dat is rap aan het veranderen: Bulgaren en Roemenen mogen sinds 2014 in Nederland werken.
Dat blijkt bijvoorbeeld in de wegenbouw waar in het verleden altijd Bulgaren en Roemenen illegaal aan het werk waren. Afgaande op de aanhoudingen in het verleden zijn Chinezen nu de grootste groep illegalen op de werkvloer: zij werken veelal in restaurants, gevolgd door de Turken. Bij de verbouw van twee herenhuizen in Den Haag trof de inspectie in april twee Oekraïners en een Albanees aan: allen illegaal. Een van de Oekraïners had een vervalst Pools paspoort.
18. Welk aandeel hebben illegalen in de economie?
Een bekend gezegde luidt dat zonder illegalen sommige sectoren aan de onderkant van de arbeidsmarkt zouden stilvallen. Of dat klopt, is niet te zeggen. Welk aandeel ze in de totale economie hebben, is onbekend. De Inspectie controleert niet gericht op illegale arbeid, maar houdt toezicht op de regels voor ‘gezond, eerlijk en veilig werk’.
Indicaties zijn er wel. In 2012 meldde het Rijk dat de illegale arbeid in de glastuinbouw in de regio Rotterdam en Den Haag daalt. In 2011 werden volgens het persbericht bij 14 procent van de gecontroleerde bedrijven illegale werknemers aangetroffen. Dat was in 2006 nog 36 procent. In 2011 kregen 38 tuinders en 17 uitzendbureaus een boete wegens illegale arbeid. ‘De controles zijn gericht op verdachte bedrijven, dus de resultaten geven geen beeld van de hele sector,’ aldus het bericht. Wel werd 14 procent illegale arbeid in dat bericht ‘iets boven het landelijk gemiddelde’ genoemd.
Dat het fenomeen illegale arbeid ondanks de almaar hogere boetes nog niet is uitgebannen, bleek afgelopen oktober toen 935 bedrijven in de horeca, detailhandel en de schoonmaaksector werden gecontroleerd. Bij 136 bedrijven werden 165 werknemers zonder papieren aangetroffen. In de horeca ging het vooral om Chinezen, in de schoonmaaksector om Afrikanen, en in de detailhandel om Turken.
19. Hoe zit het met de ‘werkster’ bij particulieren?
Een Braziliaanse of Afrikaanse werkster is in veel huishoudens gewoon. Maar de Inspectie mag geen huishoudens binnenvallen. Toch wordt een enkele keer een illegale ‘werkster’ aangehouden. ‘Dat gebeurt altijd als de politie ons heeft getipt, bijvoorbeeld omdat iemand is aangehouden van wege een verkeersfout op de fiets. Maar 97 procent van de illegalen die wij aantreffen, is aan de slag bij echte werkgevers,’ zegt woordvoerder Van der Burg.
20. Hebben illegalen recht op medische zorg?
Illegalen kunnen geen zorgverzekering afsluiten, maar krijgen wel medisch noodzakelijke zorg. De behandelend arts bepaalt of daarvan sprake is. Als ze de zorg niet zelf kunnen betalen, krijgen ze soms een bijdrage van het Zorginstituut Nederland.
Een en ander is geregeld in de Zorgverzekeringswet. Uitgangspunt is dat de illegaal zelf verantwoordelijk is voor de betaling van de geleverde zorg. Het College voor Zorgverzekeringen verleent pas een bijdrage aan een zorgverlener als die de vordering niet op de illegaal kan verhalen.
In 2013 kostte deze regeling 29,8 miljoen. Voor het eerst werd ook 5 euro eigen bijdrage per recept gevraagd, die door 80 procent van de illegalen daadwerkelijk werd betaald.
21. Hebben illegalen recht op onderwijs?
Op grond van internationale verdragen hebben alle kinderen jonger dan 18 jaar recht op onderwijs en zijn ze in Nederland zelfs leerplichtig. Illegaal verblijvende kinderen kunnen op alle scholen terecht en een opleiding die ze voor het achttiende jaar begonnen, afmaken. Hun gegevens mogen niet worden doorgegeven aan instanties die de Vreemdelingenwet handhaven.
Wel heeft minister van Onderwijs Jet Bussemaker (PvdA) in mei de kosten van onderwijs aan kinderen van asielzoekers geopenbaard. In april 2015 zitten ongeveer 2.500 asielzoekerskinderen op de basisschool. Per kind ontvangt een school circa 4.250 euro. Daarnaast ontvangen scholen voor de meeste asielzoekerskinderen gemiddeld 3.300 euro extra per leerling. In totaal kost dit onderwijs 23,3 miljoen euro. In het voortgezet onderwijs zaten in 2014 gemiddeld 2.063 kinderen van asielzoekers. Kosten: 33 miljoen euro.
22. Hebben illegalen recht op rechtsbijstand?
Vreemdelingen, ook illegalen, kunnen ongeacht hun verblijfsstatus rechtsbijstand krijgen. De Raad voor de Rechtsbijstand toetst of dat nodig is. Als iemand zegt geen inkomsten te hebben, kan vrijstelling worden gegeven. Het budget voor rechtsbijstand in asielzaken was in 2014 26 miljoen euro.
23. Wat heeft de Raad van Europa met illegalen te maken?
De Raad van Europa, in 1949 opgericht en bestaande uit 47 landen, heeft tot taak het bevorderen van de democratie, mensenrechten en rechtsstaat. De Raad kent een Sociaal Handvest waarin rechten en vrijheden zijn vastgelegd die de aangesloten staten moeten respecteren. Belangenbehartigers van illegalen, zoals kerken, nemen hun toevlucht tot deze in Straatsburg gevestigde instelling om opvang van illegalen af te dwingen.
Ze klaagden er de Nederlandse staat aan, omdat die zich niet zou houden aan de volgende rechten uit het Handvest: ‘Een ieder die geen voldoende middelen van bestaan heeft, heeft recht op sociale en geneeskundige bijstand.’ En: ‘Een ieder heeft recht op huisvesting.’
24. Wie gaat er precies over bij de Raad van Europa?
Het Europees Comité voor Sociale Rechten, bestaande uit onafhankelijke adviseurs, controleert de naleving van het Sociaal Handvest en beoordeelt klachten. Het daaruit volgende advies gaat naar de ministers van de aangesloten landen.
Zij komen tot een gezamenlijke resolutie. Bindend is die niet. Maar een land als Nederland voelt zich er wel aan gebonden, omdat het ook graag ziet dat andere landen dat doen als mensenrechtenkwesties aan de orde zijn.
25. Wat vindt de Raad van ons illegalenbeleid?
In 2009 werd Nederland in de beklaagdenbank gezet, omdat het kinderen van uitgeprocedeerde asielzoekers geen onderdak bood. De kinderen hadden wel degelijk recht op ‘basisvoorzieningen’, vond de Raad van Europa. In 2014 vond het Comité voor Sociale Rechten dat Nederland het recht van ‘ongedocumenteerde vreemdelingen op voedsel, kleding en onderdak als noodzakelijke voorziening ter bescherming van hun menselijke waardigheid’ moet bieden. In Nederland beter bekend als ‘bed, bad, brood’.
Afgelopen april volgde het oordeel van de ministers van de aangesloten landen: ze lieten de vraag of opvang moest worden geboden over aan de Nederlandse regering. Over de interpretatie van dit standpunt raakten de regeringspartijen VVD en PvdA in conflict. Na negen dagen onderhandelen bereikten ze een compromis.
26. Hoe luidde dat compromis?
Alleen nog tijdelijke en sobere opvang voor illegalen in de vijf grote steden (Amsterdam, Rotterdam, Utrecht, Den Haag en Eindhoven), waar illegalen ‘een beperkt aantal weken’ terechtkunnen. Ze moeten wel meewerken aan terugkeer naar hun herkomstland.
Ook in Ter Apel kunnen illegalen terecht om van daaruit te vertrekken. Illegalen die niet meewerken aan terugkeer, worden op straat gezet. Andere gemeenten mogen geen opvang meer bieden op straffe van korting op het budget voor integratie.
27. Wat vinden de gemeenten?
Die voelden zich, aldus de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG), aangetast in hun autonomie. Alle gemeenten moeten de mogelijkheid houden om noodhulp te verlenen in een daklozenopvang.
‘Niemand moet onder een brug hoeven te slapen. Als overplaatsing naar Ter Apel dreigt, verdwijnen veel uitgeprocedeerden in de illegaliteit. De opvang is mede bedoeld om ze tot het inzicht te laten komen dat ze moeten terugkeren. Dat werkt alleen in een veilige omgeving waarin voldoende tijd is om intensief met mensen aan de slag te gaan,’ vindt de VNG.
Gemeenteraden namen moties aan om toch uitgeprocedeerden te blijven opvangen. Burgemeester Ahmed Aboutaleb (PvdA) van Rotterdam zei dat hij verantwoordelijk is voor de openbare orde en dat zijn stad langer dan ‘enkele weken’, namelijk drie tot zes maanden, opvang zal bieden. Lokale VVD-politici steunden het verzet tegen het kabinetsbesluit niet. ‘Steden tonen zich de zwakste schakel in de complexe keten van de vreemdelingenproblematiek,’ oordeelden enkelen van hen in de Volkskrant.
28. Is ‘bed, bad, brood’ echt tijdelijk?
Onwaarschijnlijk. Er lopen nog procedures. Na rechtbanken, de Raad van State en de Raad van Europa wordt nog een oordeel verwacht van de Centrale Raad van Beroep, de hoogste bestuursrechter.
Los daarvan: na het generaal pardon in 2007 spraken toenmalig staatssecretaris Nebahat Albayrak (PvdA) en de gemeenten af dat er een einde zou komen aan de opvang in gemeenten. Daar kwam niets van terecht.
29. Wat kan een vreemdeling doen om te voorkomen dat hij illegaal wordt?
Teruggaan naar zijn oorspronkelijke land of de legale route bewandelen.
30. Wat is de legale route naar Nederland?
Een vreemdeling die maximaal negentig dagen in Nederland wil verblijven, heeft een geldig reisdocument nodig (identiteitskaart of paspoort) en vaak een visum. Die visumplicht geldt voor 115 landen, variërend van Afghanistan tot Zuid-Sudan. Voor 43 andere landen, zoals Albanië, de Verenigde Staten en Zuid-Korea geldt die plicht niet.
Het visum – ook wel toeristenvisum genoemd – geldt in alle Schengenlanden. Wie zonder vergunning Nederland inreist, loopt het risico op een inreisverbod voor Europa. Voor een langer verblijf dan negentig dagen is een verblijfsvergunning vereist. Daarvan bestaan diverse soorten. Studenten, kennis-immigranten, au pairs en gezinsherenigers komen onder voorwaarden in aanmerking voor een verblijfsvergunning.
31. Hoe zit het met burgers uit landen van de EU?
Die hebben geen vergunning nodig. Ze kunnen legaal in Nederland verblijven en werken door het vrij verkeer van personen.
32. Hoe is de illegalenpraktijk elders?
Duitsland kent naar schatting enkele honderdduizenden illegalen. Uitgeprocedeerde asielzoekers krijgen er dezelfde opvang als in de asielprocedure. Het Verenigd Koninkrijk biedt alleen opvang als illegalen ‘behoeftig’ zijn en meewerken aan uitzetting.
In België is er opvang tot dertig dagen na de afwijzing van een asielaanvraag. Daarna is er geen opvang, tenzij ze meewerken aan terugkeer. In Frankrijk vervalt de opvang een maand na de afwijzing.