Europa is zo lek als een mandje: dat toont de aanzwellende migrantencrisis wel aan. De zwakke buitengrenzen houden niemand tegen, de binnengrenzen waren al verdwenen. Controle op wie er allemaal binnenkomen en waar zij naartoe gaan, is een illusie. Schengen, Dublin: de belangrijkste Europese afspraken op dit terrein zijn gewoon kaltgestellt door Angela Merkel. Landen die zich er wel aan willen houden, krijgen op hun kop. Kortom: na de euro wankelt weer een ‘pijler’ van Europa. Hoe heeft het zo ver kunnen komen?
1 Schengen bestaat dertig jaar. Reden voor een feestje?
Integendeel. Dertig jaar na de ondertekening van het verdrag in 1985 staat de deur van Europa wijd open. Schengen betekent reizen zonder paspoortcontroles aan de grens, maar de belangrijkste voorwaarde – controle aan de buitengrenzen – wordt niet nageleefd. Italië, Hongarije en Griekenland laten migranten tijdelijk of permanent binnen zonder registratie en opvang, zoals afgesproken.
De Belgische premier Charles Michel concludeerde al na de verijdelde aanslag in de Thalys-trein dat de regels misschien moeten worden aangepast ‘zodat we de identiteit en de bagage van mensen beter kunnen controleren’. Staatssecretaris van Justitie Klaas Dijkhoff (VVD) klaagt dat de buitengrenzen beter moeten worden bewaakt, wil Schengen niet ten onder gaan.
2 Wankelt Schengen echt?
Nog nooit eerder is zo duidelijk geweest dat het Verdrag van Schengen in de praktijk niet werkt vanwege de lekkende buitengrenzen en de verschillen in de asielpraktijk. Ook hebben nooit eerder zo veel leiders hardop gezegd dat Schengen gevaar loopt.
3 Wat is het probleem van Schengen?
Schengen is gebaseerd op vertrouwen tussen de lidstaten. Als landen de buitengrenzen slecht controleren, schenden ze de regels en het vertrouwen: ze zetten in feite de achterdeur van alle landen open.
4 Zijn burgers bereid om weer met hun paspoort bij de grens te wachten?
Zestig procent van de Nederlanders zou voor terugkeer van de grenscontroles zijn, luidde de uitkomst van een enquête onder duizend Nederlanders in opdracht van de eurosceptische fractie in het Europees Parlement: Alliance for Direct Democracy in Europe. Ook Belgen en Fransen zouden herintroductie van grenscontroles willen.
5 Is Nederland in staat om zijn grenzen af te grendelen?
Het ministerie van Veiligheid en Justitie wil daarop geen antwoord geven, omdat het ‘een hypothetische vraag’ zou zijn. Hoezo hypothetisch?
6 Loopt de export gevaar bij afschaffing van Schengen?
‘Schengen is een kroonjuweel van de interne markt,’ zegt Marhijn Visser van werkgeversorganisatie VNO-NCW. ‘Het scheelt enorm in kosten dat het vervoer kan doorrijden. Maar we hebben nog niet uitgerekend wat het voor de export zou betekenen. De transportsector wel.’
7 Wat zegt de transportsector?
Arthur van Dijk, voorzitter Transport en Logistiek Nederland: ‘Herinvoering van grenscontroles in Europa betekent een zware kostenverzwaring voor de sector. Alleen al het passeren van de grensovergangen in Europa kost zeker 600 miljoen euro per jaar voor de Nederlandse transportsector. Bovendien zetten we hiermee op globaal niveau Nederland en andere Europese landen op achterstand ten opzichte van Amerika en China.’
8 En de verladers?
‘We zagen in Oostenrijk na de vrachtauto met 71 dode verstekelingen dat de controles meteen leidden tot 30 kilometer file. De handel in Europa is zo intensief. Grenscontroles kunnen echt niet meer,’ zegt Godfried Smit, van de ondernemersorganisatie van vervoerders en verladers EVO.
9 En de (lucht)havens?
Lukas Burgering van Schiphol: ‘Als de politiek ertoe besluit, zullen we ons daarop inrichten.’ Verder wil ook hij niet ingaan op ‘hypothetische vragen’. De Rotterdamse haven kent als buitengrens al grenscontroles. In de praktijk zijn die steekproefsgewijs; naar schatting een half promille van de acht miljoen containers die in de haven worden verwerkt, wordt gecheckt, zegt woordvoerder Tie Schellekens van de haven.
10 Wie waren de eerste Schengenleden?
Duitsland en Frankrijk maakten begin jaren tachtig een afspraak over het vrachtverkeer. Nederland kreeg er lucht van en vreesde voor zijn ritvergunningen op de Duitse autobanen. Zo raakte ook de Benelux betrokken. In 1985 sloten de vijf landen het Verdrag van Schengen.
In 1992 – het jaar waarin Europa zijn eengemaakte markt zou krijgen – moesten de grenzen opengaan. In 1990 werd een aanvullend verdrag ondertekend. Schengen was de proeftuin van een grenzenloos Europa. ‘De veiligheid van de burgers komt niet in gevaar, want er zijn voldoende mogelijkheden om de controle aan de buitengrenzen te versterken,’ zei Europees Commissaris Martin Bangemann (Interne Markt).
11 Wat is Schengen eigenlijk?
Schengen is een Luxemburgs wijndorp aan de Moezel, op de grens van Luxemburg, Frankrijk en Duitsland. De ondertekening van de intentieverklaring in 1985 en die van het vervolgakkoord in 1990 hadden plaats op een boot op de rivier.
Op de terugweg uit Schengen werden in 1990 Nederlandse deelnemers aan de onderhandelingen aan de Belgische grens gecontroleerd: hun auto zakte bijna door de veren van de kisten Luxemburgse wijn. Of de heren alsnog invoerrechten en boete wilden voldoen?
12 Hoe dicht was de grens voordien?
Wie de grens passeerde, kon worden gecontroleerd. Met het toenemende autoverkeer leidden grenscontroles tot files. In de jaren zestig versoepelden de Beneluxlanden de controles om oponthoud voor het vrachtvervoer te beperken. In 1968 verliet de laatste marechaussee aan de zuidgrens zijn post. Aan de oostgrens met Duitsland werd steeds selectiever gecontroleerd.
13 Wanneer verdwenen de eerste palen?
Dat gebeurde geleidelijk aan in de jaren negentig. Na het in werking treden van Schengen in 1995 verdwenen de meeste grenspalen en wachthuisjes. In de plaats kwam mobiel vreemdelingentoezicht.
14 Schengen is Een EU-‘pijler’ ? Wat bedoelt Brussel daarmee?
Dat landen het toezicht op hun grenzen en dus op hun grondgebied opgeven, tast hun soevereiniteit aan. Het is net zo ingrijpend als het opgeven van de eigen munt (de euro geldt als tweede pijler van de Unie).
In Brussel benadrukken ze graag dat de burger van beide maatregelen profiteert: hij kan immers zonder belemmeringen grenzen overschrijden en met één munt terecht in veel landen. Maar inmiddels wankelen beide pijlers.
15 Schengen was dus super idealistisch?
Jazeker. Het vrije verkeer van personen is een van de vier vrijheden van de Europese Unie (zoals het vrije verkeer van goederen, diensten en kapitaal). Vrij verkeer wil zeggen dat EU-burgers zich in de hele Unie kunnen vestigen. Grenscontroles vielen daarbij maar uit de toon. Die gingen er dus aan. CDA-Kamerlid Hans Gualthérie van Weezel waarschuwde nog voor een ongecontroleerde toestroom van migranten. Maar de Europese karavaan trok verder.
16 Op Engeland en Ierland na dan. Waarom zijn die geen Schengenlid?
Die wilden het toezicht op de eigen grens niet opgeven. Britten willen zich kunnen afsluiten van de wereld. Ierland trekt in dit opzicht op met de Britten.
17 Hebben ze spijt van hun aparte status?
Nee. Maar de Britse grenscontroles blijken illegalen er niet van te weerhouden het land te bereiken, zich er te vestigen en van de gratis gezondheidszorg te profiteren.
18 Waarom heeft Nederland zoiets niet?
Omdat Nederland bij de pioniers zat. Dat geldt voor Schengen, en ook voor de Unie. Nederland stribbelt wel vaak tegen, maar bedingt nooit een uitzonderingspositie.
19 Controleert Nederland dan nooit meer aan de grens?
Niet per se aan de grens. De controles kunnen overal plaatshebben. ‘De Koninklijke Marechaussee werkt informatiegestuurd. Dat betekent dat we op basis van binnengekomen informatie en ervaringscijfers onze mensen inzetten daar waar nodig. Exacte cijfers over hoe vaak en waar er wordt gecontroleerd, worden om operationele redenen niet gegeven,’ zegt Janet Takens van het ministerie van Veiligheid en Justitie.
20 Wat leveren die controles op?
Er worden misdadigers gepakt, drugs, wapens, mensensmokkelaars. In 2014 alleen al werden 336 verdachten aangehouden op verdenking van mensensmokkel – een kwart meer dan in 2013. Schiphol is een buitengrens van Schengen. Dagelijks proberen reizigers van buiten Europa via de luchthaven de Europese Unie binnen te komen op een Schengenvisum (een negentig dagen geldig toeristenvisum).
21 Wat doen de camera’s bij de belangrijkste grensovergangen?
Die ondersteunen de marechaussee bij mobiel toezicht in de grenszone. De camera’s mogen 90 uur per maand, maximaal 6 uur per dag per grensovergang aan. Zodoende kunnen voertuigen voor controle worden geselecteerd ten behoeve van de opsporing van illegalen en grensoverschrijdende misdaad, zoals mensensmokkel, mensenhandel en identiteitsfraude. Bonafide reizigers ondervinden er geen last van.
22 Waarom zo strikt?
Voortdurend snorrende camera’s zijn permanente grenscontroles, en dat is nu net niet de bedoeling van Schengen. Om die reden mag de marechaussee ook niet onbeperkt controleren in grensoverschrijdende bussen en treinen.
Janet Takens van Veiligheid en Justitie: ‘De controles geschieden op basis van risico-analyse en informatie. Als er aanleiding is om de controles te verhogen, zijn er opschalingsmogelijkheden op grond van de internationale regels.’ Alleen als de openbare veiligheid in het geding is, mogen de grenzen permanent worden bewaakt, maximaal twee jaar.
Dat geldt bij te voorziene omstandigheden zoals grote evenementen of politieke demonstraties, in urgente gevallen zoals terroristische aanslagen en als er aanhoudende tekortkomingen zijn bij de controles op de buitengrenzen van de Unie in een lidstaat, bijvoorbeeld bij massale toestroom van migranten. Nederland deed het bij de nucleaire top in 2014.
23 Wat Heeft ‘Brussel’ te zeggen over Schengen?
De Europese Commissie ziet erop toe of Schengenlanden ‘illegale grenscontroles houden’.
24 Staat Schengen voor het eerst ter discussie?
Nee. Al in 1995 was de Tweede Kamer ontstemd over de haperende controle op Schiphol van reizigers die van buiten Schengen komen. Met magneetkaartjes werd gepoogd onderscheid te maken tussen reizigers van binnen en buiten Schengen. Toenmalig CDA-Kamerlid Jaap de Hoop Scheffer zwaaide met die bandjes die hij uit plantenbakken had gevist. ‘Het is een rad van fortuin met als prijs een vrije toelating tot Nederland voor mensen die daartoe niet gerechtigd zijn,’ riep hij.
Dat Schengen niet werkte, bleek ook in 1998. Nederland sloeg alarm over de komst van Koerden uit Noord-Irak en ‘netwerken van maffia-achtige criminele mensensmokkelorganisaties’. Griekenland en Italië lieten ze ook toen al passeren. In 2011 gaf Italië Tunesiërs een Schengenvisum zodat die verder konden reizen, waarop Frankrijk de grenscontroles herstelde.
25 En er was toch ook iets met Roemenië en Bulgarije?
Die zijn geen lid van Schengen. Nederland leidde enkele jaren geleden het verzet tegen hun toetreding. De georganiseerde misdaad en de corruptie in de landen zijn dermate groot dat Nederland het te vroeg vindt om ze de sleutel van de achterdeur te geven.
Elsevier nummer 37, 12 september 2015