Jezus Christus benadrukte het menselijke vermogen tot vergeving. Maar hij was niet de eerste die zag dat belofte en vergeving de fundamenten onder een harmonieuze samenleving zijn.
Met alle ogen zien de schepselen
het opene. Slechts onze ogen zijn
als omgekeerd, als vallen, in een cirkel
rondom hun vrije uitweg, opgesteld.
Wat daarbuiten bestaat, dat lezen wij alleen
In het gelaat der dieren.
Rainer Maria Rilke stelt het omgekeerde zien voor als het geslotene dat naar het opene zoekt. Dat is de mens. Het is een perfect mystieke zin. Rilke spreekt in de christelijke traditie van de mystiek.
Hoogste niveau
En dat is de grondvoorwaarde voor alle vormen van de mystiek. De geboorte van Christus is een herbevestiging van het mystieke verlangen in de mens. Een verlangen waarvoor de poëzie op het hoogste niveau het woord voert. Het woord, daar ging het om in Bethlehem.
In handelen en spreken zijn we wat we zijn; dat is de mens, ongeacht zijn etnische afkomst. Niemand drong uitvoeriger en diepzinniger door tot de begrippen handelen en spreken dan Hannah Arendt.
De mens kent oneindig veel handelingsvormen, vooral onvoorspelbare. De bekende vormen van handelingen worden gecodificeerd in wetten. Dat geeft volgens Arendt stabiliteit en enige voorspelbaarheid aan de menselijke wereld.
Onvoorspelbaar
Met de nadruk op ‘enige’, de menselijk creativiteit is immers onbegrensd. Zodoende blijkt het ondenkbare soms denkbaar en uitvoerbaar.
De onvoorspelbare aspecten van de mens vormen de bron waar de exceptionele krachten en ideeën ontspringen. Maar dat is tegelijkertijd de menselijke zwakte. Doordat mensen onvoorspelbaar kunnen handelen, of doordat ze een onvoorspelbare – en onvoorziene – vorm van handelen kunnen ontwikkelen, zijn ze soms een gevaar voor zichzelf en anderen.
Wie een misdaad pleegt of een foute handeling onderneemt, zal een gepaste reactie tegemoetzien. Welke gepaste reactie bestaat voor het onvoorspelbare en het onvoorzienbare?
Waarheid
Door allerlei omstandigheden komen mensen terecht in een vicieuze cirkel van ellende: wraak en weerwraak, aanval en tegenaanval, spreken en weerspreken, et cetera. Hoe kunnen we uit die vicieuze cirkel komen? Hoe breken we uit?
Socrates leerde ons te zoeken naar waarheid en gerechtigheid. We moeten de waarheid en gerechtigheid koesteren. Ook Jezus Christus waardeerde de waarheid als het hoogste goed. Hij promootte de waarheid, het leven naar waarheid in de joodse kringen (de latere christelijke wereld) als het funderende principe. Christendom is na Zarathustra de religie die in het verlangen naar waarheid is gefundeerd.
Overtuigend
Maar de grootste verdienste van Jezus is volgens Arendt iets anders: Jezus formaliseerde en benadrukte het menselijke vermogen tot vergeving. In een meeslepende analyse laat Arendt overtuigend zien dat zonder vergeving elk begin onmogelijk is.
Je kunt niet opnieuw beginnen zonder jezelf of anderen te kunnen vergeven. De onomkeerbaarheid van het handelen kan worden doorbroken door te vergeven. Een staat of een andere organisatie kan nooit namens de individuen vergeven. Vergeving is een individuele daad.
Eerbied
Jezus is niet de uitvinder van het vermogen tot vergeving. Dat vermogen is eigen aan de mens. Als de mens niet beschikte over het vermogen te vergeven, dan zou hij nooit opnieuw kunnen beginnen. Hij zou zelfs kunnen uitsterven.
Joden en Romeinen versterkten in hun beschavingen het vermogen om beloftes te doen. Abraham was de man van beloftes en verdragen, en ook het Romeinse recht en de Romeinse moraal zouden aan het wankelen zijn gebracht zonder eerbied voor het vermogen om te kunnen beloven en het geloof in dat vermogen.
Het christendom versterkte het vermogen om te vergeven en opnieuw te beginnen.
Magistrale woorden
Hannah Arendt brengt beide elementen samen in de magistrale woorden:
‘Deze beide vermogens moeten in zoverre in samenhang met elkaar worden gezien, dat het ene, de vergeving ertoe dient de daden van het verleden, waarvan de zonden als het zwaard van Damocles boven het hoofd van iedere nieuwe generatie hangen, ongedaan te maken, terwijl het andere, het zich binden aan beloften, ertoe dient in de oceaan van onzekerheid die de toekomst per definitie is, eilanden van zekerheid te bouwen zonder welke er in de betrekkingen tussen mensen zelfs van continuïteit geen sprake zou kunnen zijn, laat staan van enige duurzaamheid.’
De ogen van Europa
We vieren terecht de geboorte van Christus als fundament van deze beschaving. Maar wat we vaak vergeten, zijn de twee andere fundamenten van de Europese beschaving: de joodse en Romeins-Griekse erfenis. We moeten ook de Romeins-Griekse wortels van Europa vieren.
Europa is christelijk, joods, en niet te vergeten Hellenistisch-Romeins. Daarin ligt het opene waarop de ogen van Europa zijn gericht.
Fijne kerstdagen