Winst voor Greenpeace in de langverwachte en gevreesde stikstofzaak tegen de staat. Doordat de staat al jaren onvoldoende aan stikstofreductie doet, verslechteren kwetsbare natuurgebieden. Dat is in strijd met de Europese Habitatrichtlijn, oordeelde de rechtbank Den Haag woensdag 22 januari.
Het stikstofdoel voor dit jaar is al onhaalbaar gebleken, maar het doel van halvering in 2030 moet de staat wel halen. Op dit moment is 28 procent reductie behaald. Daarnaast moeten de kwetsbaarste gebieden op de zogeheten ‘urgente lijst’ prioriteit krijgen. Dat vereist ‘stevige en onvermijdelijke reductie’.
Als het kabinet het doel niet haalt, moet het 10 miljoen euro aan dwangsommen aan Greenpeace betalen. Een uitzonderlijke maatregel. Normaal gesproken gaat de rechter ervan uit dat de staat zonder de druk van een dwangsom zijn verplichtingen nakomt. In dat rotsvaste rechterlijke vertrouwen in de overheid is kennelijk een deuk geslagen.
De uitspraak is een veeg uit de pan voor het kabinet. De maatregelen van Rutte-IV, die door het huidige kabinet zijn geschrapt, waren volgens de rechtbank al onvoldoende. Het kabinet-Schoof, zo is de ‘stellige indruk’ van de rechtbank, ‘doet een grote stap terug’. Een ‘werkbaar alternatief’ voor de plannen van oud-stikstofminister Christianne van der Wal (VVD) is ‘nog niet gepresenteerd’.
De stikstofcrisis ontstond bijna zes jaar geleden, naar aanleiding van een uitspraak van de Raad van State over het Programma Aanpak Stikstof (PAS). Door de neerslag van stikstof verzuurt de bodem, waardoor plantensoorten uitsterven en bijzondere natuurgebieden worden bedreigd. Dat is in strijd met de Europese Habitatrichtlijn.
Om dit aan te pakken, bedacht het kabinet-Rutte I in 2011 het PAS. Hierbij werden vergunningen verleend op basis van verwachtingen over de toekomstige reductie van stikstof. Ook werden sommige boerenbedrijven met een relatief lage uitstoot vrijgesteld van vergunningplicht.
Die constructie bleek, zoals deskundigen al verwachtten, juridisch onhoudbaar. Als gevolg zitten duizenden ‘PAS-melders’ al jaren zonder vergunning. Maar ruimte om meer stikstofvergunningen uit te geven, is er door de slechte staat van de natuur niet. Het stikstoffonds van Christianne van der Wal, dat ruim 24 miljard euro bevatte om boeren te helpen met stoppen of krimpen, is door de huidige coalitie opgedoekt.
De eis van Greenpeace in de stikstofzaak
Op grond van nationale wetgeving moet eind 2025 in minstens 40 procent van de stikstofgevoelige natuurgebieden de stikstofneerslag onder de zogeheten kritische depositiewaarde (KDW) liggen. De aanname is dat natuurgebieden achteruitgaan als de neerslag boven deze wetenschappelijk bepaalde waarde ligt. Volgens het Planbureau voor de Leefomgeving is dat doel ‘buiten bereik’, net als het doel om in 2030 de stikstofdepositie te hebben gehalveerd.
Greenpeace wilde niet afwachten, en begon een rechtszaak tegen de staat. Greenpeace eiste dat de staat minstens 75 procent van de kwetsbaarste stikstofgevoelige natuurgebieden onder de KDW brengt voor het eind van 2025, en minstens 80 procent van de iets minder kwetsbare stikstofgevoelige natuurgebieden. De rechtbank honoreert deze eis is niet, omdat ze geen onhaalbaar bevel wilde opleggen. Toch zal Greenpeace de uitspraak als een grote overwinning vieren.
Wat verlies van de stikstofzaak betekent
Een uitspraak van de Raad van State bracht het kabinet in december 2024 verder in de problemen. De Raad oordeelde op basis van nieuwe Europese rechtspraak dat ook voor ‘intern salderen’ een vergunning vereist is. Tot nu toe was intern salderen een beproefde truc om onder de vergunningplicht uit te komen. Zo kon een boer ‘nieuwe’ uitstoot door extra vee compenseren door ergens anders op de locatie zijn uitstoot te verlagen, bijvoorbeeld met een emissiearme stal, die de uitstoot van stikstof tegengaat.
Doordat meer partijen een vergunning moeten krijgen en de bijbehorende natuurtoets moeten doorstaan, zijn er ook meer projecten die mogelijk niet kunnen doorgaan vanwege de stikstofcrisis. Tel daar een overwinning voor Greenpeace bij op, en het kabinet-Schoof kampt niet alleen met (lokaal) minder stikstofruimte, maar ook met meer partijen die deze schaarse ruimte moeten delen.
🔴 EW’s visie: KABINET MOET METEEN AAN DE BAK
– Redacteur Onze Overheid Maria Bouwman
De eis van Greenpeace om het kabinet te verplichten meer te doen dan de nationale wettelijke stikstofdoelen vragen, was ambitieus, maar niet onmogelijk. Greenpeace heeft met wetenschappelijke rapporten overtuigend weten te onderbouwen dat de Nederlandse aanpak onvoldoende is om te voldoen aan het Europees recht.
Het kabinet moet nu hard aan de slag met stikstof. De maatregelen die het tot nu toe opperde, waren keer op keer onvoldoende om het doel van halvering in 2030 te halen. Daar komt bij dat er toch een gebiedsgerichte aanpak moet komen, om de reductie van de stikstofneerslag op de kwetsbaarste gebieden te kunnen prioriteren. Het is de vraag of en in welke omvang de veeteelt rondom de Veluwe en de Noord-Brabantse zandgronden nog een toekomst heeft.
Door het schrappen van het stikstoffonds, dat juist een gebiedsgerichte aanpak mogelijk maakte, heeft de coalitie de agrarische sector in een onmogelijke positie gebracht. Minister Femke Wiersma (BBB) wil de boeren redden met innovatie. Maar daarvan blijkt keer op keer dat het zowel juridisch als wetenschappelijk gezien geen oplossing voor de stikstofcrisis is.
Harde maatregelen zijn nodig om aan de wet en het vonnis van de rechtbank te voldoen. Dat is slechts een kwestie van tijd. Als boeren dan onvermijdelijk toch moeten stoppen of krimpen, is er geen miljardenfonds om op terug te vallen en staat de boeren dankzij Wiersma en de coalitie een bijzonder bittere pil te wachten.
🔴 ‘HET SCHIP ZINKT EN HET ORKEST SPEELT DOOR’
Valentijn Wösten, die als jurist van milieuorganisatie MOB veel stikstofzaken won, was vooraf sceptisch over de rechtszaak. Volgens hem heeft Greenpeace geen ervaring met stikstofzaken, en is het onverstandig om met zo’n grote zaak te beginnen. Wösten hield zijn hart vast: ‘Greenpeace is een ongeoefende marathonloper,’ merkte hij na de zitting op. Hij was bang dat een negatieve uitspraak hem in zijn stikstofzaken zal achtervolgen. Inmiddels kan Wösten opgelucht ademhalen.
Coalitiepartij NSC is al langere tijd kritisch op de stikstofaanpak van het kabinet, en zal in deze uitspraak een nieuwe aanleiding zien voor een strengere koers. Kamerlid Harm Holman leverde eerder felle kritiek op het schrappen van het stikstoffonds. In het debat over de landbouwbegroting vergeleek hij het stikstofbeleid met het orkest op de Titanic. ‘Het schip zinkt en het orkest speelt mooi door.’