Het is de vrijdag van de kruisiging, die eeuwig terugkerende daad van wreedheid en vergiffenis. De betekenis van Jezus’ leer inzake de vergeving is door één filosoof daadwerkelijk getheoretiseerd. Afshin Ellian over de joodse denker Hannah Arendt.
Pasen staat voor de deur. Het verhaal van de lijdensweg van een joodse rabbi heeft de geschiedenis van het westen en het oosten bepaald. Het is niet zomaar een verhaal. Het is wellicht een oerverhaal: de berechting die geen berechting was, de passieweg die een lijdensweg was, de kruisiging die een wrede maar wel een verlossende executie was en de vergeving aan het kruis. Dat laatste, de vergiffenis, is volgens Hannah Arendt een onmisbare categorie voor de mensheid. Inderdaad is de vergeving onmisbaar voor ethiek, recht en politiek.
De betekenis van Jezus’ leer inzake de vergeving is door één filosoof daadwerkelijk getheoretiseerd. Hannah Arendt was een joodse denker. Op de puinhopen van de Tweede Wereldoorlog verdedigde zij de politiek als een fundamentele existentiewijze van de mens. Een herwaardering van de politiek nadat juist de politiek Europa ten gronde had getrokken.
Arendt theoretiseerde de vergevingsleer niet in een theologisch of poëtisch kader. Dat zijn kaders die buiten eigen kringen een beperkte overtuigingskracht hebben. Arendt overdacht de vergevingsleer in de filosofie, om nog preciezer te zijn, in de politiek filosofie.
Een ernstige mate van onvoorspelbaarheid
In haar meesterwerk The Human Condition komt zij analyserend tot de conclusie dat handelen (praxis) veelal een onomkeerbaar proces teweegbrengt. Precies hierin treffen we ook de menselijke vrijheid. De spontaniteit en de oneindige mogelijkheden tot handelen brengen naast progressie en goede ontwikkelingen ook een ernstige mate van onvoorspelbaarheid mee.
Speciale Editie Pakket: Protestant & JodendomTwee prachtige informatieve uitgaves van Elsevier over religie voor een tijdelijke actieprijs. Bestel hier >
Wetten zouden de eerste remedie zijn voor het inperken van onvoorspelbare gevolgen van menselijke handelingen. Maar toch zijn we niet in staat om alle gevolgen van een ongewenst handeling ongedaan maken. De vrijheid zelf, de wil en de kracht om opnieuw te kunnen beginnen worden problematisch wanneer men nooit uit het verleden kan worden bevrijd.
Arendt vroeg zich af naar welke remedie moet worden gezocht tegen de onomkeerbaarheid en onvoorspelbaarheid van processen die door handelen in gang zijn gezet. Het vermogen om beloftes te doen en te houden is noodzakelijk voor het in stand houden van een rechtsorde en ook een politieke orde. Maar de remedie waarnaar hier wordt gezocht, moet niet de status quo handhaven. Het gaat hier om hoe om te gaan met de gevolgen van een negatieve handeling.
De vergeving is er om de ‘daden van het verleden, waarvan de ‘zonden’ als zwaard van Damocles boven het hoofd van iedere nieuwe generatie hangen, ongedaan te maken’. Wat en wie kunnen we vergeven? Onszelf of ook anderen? Hannah Arendt weet dat zij met vuur speelt: een joodse denker doet na de Shoah een beroep op Christus en vergeving.
Na WO II zagen we de gevolgen van vergevingsgezindheid
Christus was een religieuze leider, de stichter van de eerste universele monotheïstische religie. Arendt leert haar lezers om stap voor stap de consequenties van religieuze vergevingsgezindheid in de wereldlijke sfeer te doordenken. Ook de Romeinen kenden indirect het principe van vergeving: het Romeinse rechtelijke principes parcere subiectis, spaar de overwonnen of de onderworpenen. Geen uitroeiingsoorlogen!
De gevolgen van de vergevingsgezindheid zagen we na de overwinning van geallieerden in de Tweede Wereldoorlog. De volkeren van Duitsland en Japan werden geholpen om de verschrikkingen van de oorlog te boven te komen. De strafrechtelijke processen tegen de oorlogsmisdadigers werden zelfs op een bepaald moment afgesloten om wederopbouw van deze naties mogelijk te maken.
Het kwaad staat aan de deur van elke religie
Het doordenken van vergeving in politiek strandt in mystieke zinloze dansen wanneer de religieuzen zich het geweld willen toe-eigenen: hetzij door het pacifisme, of hetzij door het aanwenden van geweld. Het pacifistische religieuze denken weigert verantwoordelijkheid te nemen voor anderen doordat de religieuze pacifist het geweld onder alle omstandigheden afwijst.
Een andere groep van religieuzen ziet het geweld juist als het ultieme middel om de wereld te ordenen naar de wens of de wil van het Opperwezen. Maar niemand kan zich het geweld definitief en voor altijd toe-eigenen zonder een dienaar van het kwaad te worden.
Het kwaad staat continu aan de deur van elke religie.
Geweld en religie, geweld tegen religie, geweld uit naam van de religie: het zijn de essentiële thema’s waaraan we continu worden herinnerd. Religies, maar ook de quasireligieuze bewegingen kunnen de vreesaanjagende kracht oftewel potentia tremenda ontketenen. Zie de oorlog tussen politieke islam en de rest. De politieke islam is de vreesaanjagende kracht van deze tijd.
De vrijdag van kruisiging, die eeuwig terugkerende daad van wreedheid en vergiffenis!
Vrolijk Pasen.