Individualisering is een zegen die de mens bevrijdt van groepsdwang, maar is ook schadelijk, schrijft Afshin Ellian. Gemeenschapszin verdwijnt en er ontstaat vaak leegte. Die wordt, mede door vereenzaming in coronatijd, gevuld met geloof in alomvattende complotfantasieën. En dat leidt tot radicalisering.
In de coronaperiode vereenzaamden en radicaliseerden sommigen in razendsnel tempo. Het laatste boek van psychiater Esther van Fenema Het verlaten individu. Waarom voelen we ons zo leeg? sluit
daarop aan. Het werpt licht op individualisme. Als zegen, maar
ook als plaaggeest. Moderne samenlevingen missen het noodzakelijke centrum dat individuen met elkaar kan verbinden.
Individualisme heeft een januskop. Enerzijds is het een noodzakelijke voorwaarde voor maatschappelijke vrijheid. In de liberale samenleving hebben individuen het recht – soms ook de plicht – om zelf hun leven in te richten en morele besluiten te nemen. Daarom stemmen wij individueel.
De uitkomst van een verkiezing is de optelsom van individuele stemmen,
oftewel oordelen.
Individualisering is zegen, maar kan ook schadelijk zijn
Individualisering is een zegen voor de mensheid. Het betekent verlossing van groepsdwang. De oorsprong van individualisme ligt in het christendom. Daar staat het individuele, ondeelbare geweten voorop. De Reformatie stelde dit in de vergetelheid geraakte christelijke principe weer centraal.
Maar het individualisme heeft ook een ander, schadelijk gezicht. Dictators zijn gelukkig als individuen niet met elkaar zijn verbonden. Zij vinden groepsvorming een gevaar voor hun bewind. In een dictatuur worden individuen makkelijker geïsoleerd en onderdrukt. Ongeorganiseerde, niet onderling verbonden individuen kunnen geen bedreiging vormen voor de macht.
Zonder gemeenschap om op terug te vallen is staat enige wat bindt
Teleurstellingen moeten individuen helemaal zelf verwerken. Er is geen gemeenschap om op terug te vallen. De staat is het enige wat individuen
verbindt, onpersoonlijk en bureaucratisch. Hij biedt geen troost en neemt zelf beslissingen. Afgezien van oorlogen of andere noodtoestanden kan de moderne bureaucratische staat geen bindende factor zijn in het alledaagse bestaan. Het gevolg is individuele eenzaamheid, een vruchtbare grond voor radicalisering.
Lees ook dit omslagverhaal: Idealistisch plan of sluw complot? De waarheid achter ‘The Great Reset’
De Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) waarschuwt in zijn laatste dreigingsbeeld voor de populariteit van complottheorieën, die hebben geleid tot radicalisering van individuen: ‘De NCTV wijst erop
dat complotdenkers, radicale
corona-activisten en anti-overheidsextremisten zich vermengen. Het gaat om soms onduidelijke, veranderende en gemengde denkbeelden die vaak samengaan met persoonlijke grieven en psychische problemen.’
Vereenzaming tijdens lockdown bracht velen tot radicalisering
De zelfisolatie tijdens de coronapandemie heeft in nogal wat gevallen verdere vereenzaming opgeleverd. Er was al geen gemeenschap om op terug te vallen, en toen kwam ook nog de lockdown. Ik heb zelf meegemaakt hoe een aantal personen in mijn omgeving na de eerste lockdown radicaliseerde. Wat ze misten was een soort ‘Messiaanse roeping’. Een roeping die verbinding tussen mensen tot stand kon brengen. Zij begrepen elkaar.
Niets is sterker dan een gemeenschap die op een bepaalde roeping is opgebouwd. Deze hoeft niet op feiten of wetenschap te worden gefundeerd. Halve waarheden, uit de context getrokken wetenschappelijke uitspraken, vormen de bouwstenen van een indringende werkelijkheid. Een bedachte werkelijkheid, welteverstaan.
Wereldomvattende complottheorieën voeden het religieuze gevoel
Langzamerhand traden de bedachte werkelijkheden de politieke arena binnen, als alomvattende complottheorieën die de wereld als geheel kunnen verklaren.
Zo wordt het religieuze gevoel voltooid. Alles wordt begrijpelijk en verklaarbaar. Een beheksing, die in deze quasireligieuze verbondenheid onontkoombaar is. Kwetsbare individuen worden opgezogen in een radicale, bij elkaar gefantaseerde werkelijkheid.
In Het verlaten individu neemt Van Fenema ons mee naar de diepere achtergronden van het individualisme dat ons zo kwetsbaar maakt. Aan de hand van zeven moderne hoofdzonden legt zij uit hoe de verlatenheid van het individu begrepen moet worden. Zij onderbouwt haar betoog met voorbeelden uit haar eigen praktijk. Het verlaten individu is overal, aldus Van Fenema.
Op EW Podium verscheen een voorpublicatie van Het Verlaten individu van Esther van Fenema: Sociaal vacuüm dreigt door collectief mentaal verval
De coronapandemie ligt nog vers in het geheugen. Voordat we die konden verwerken, kregen we een nieuwe crisis, de oorlog in Oekraïne met zijn dramatische gevolgen.
Door de coronapandemie, schrijft Van Fenema, ‘zijn we geconfronteerd met het feit dat we de groep als geheel niet meer serieus nemen
en weinig zorgzaamheid voelen
naar elkaar’.
Esther van Fenema ziet een nieuwe hoofdzonde: leegte
Onze mentale conditie is in verval geraakt. Van Fenema concludeert dat we niet weerbaar zijn. De staat van verlatenheid is een leegte, een vacuüm. Dat is volgens haar een nieuwe hoofdzonde. De mens is van nature geneigd om de leegte te verlaten. Hij probeert die op te vullen.
Dat verhoogt het risico op radicalisering: ‘Wij kunnen onze eigen ogen sluiten voor de menselijke natuur, maar net als water zoekt zij altijd haar eigen uitweg. In de samenleving ontstaan nieuwe breuklijnen die rauwer en primitiever zijn dan we ooit voor mogelijk hielden. Hier kan het licht van de beschaving niet meer bij komen. Het is eigen aan kloven dat mensen tegenover elkaar komen te staan. Woedende massa’s die door de afgunst niet meer rusten voordat de misstanden uit de weg zijn geruimd en de oude orde om zeep is geholpen.’ Het verlaten individu is een indrukwekkende uiteenzetting over de leegte en kwetsbaarheid van de moderne mens.
De weerbaarheid om het hoofd te bieden aan irrationele woedes die voortkomen uit een hoofdzonde, is een permanente zorg voor de liberale samenleving. En doordat er geen andere sterke vormen van sociale cohesie bestaan, wordt de staat de vader en de moeder van alle verlaten individuen. Zij verslaan de eenzaamheid door te radicaliseren en hun eigen ego onder te brengen in een nieuwe vorm van broederschap. Het dreigingsbeeld van de NCTV doet wat vroeger de ouderlingen in een gemeenschap deden: waarschuwen en wakker schudden.
Individualisme kent een eigen plaaggeest: radicalisering.