Het nieuwe boek van Marcia Luyten lijkt een verdediging van de democratie, maar is een bewijs van angst en boosheid. Van democratische gezindheid valt weinig te merken in het boek, en op haar boekpresentatie evenmin, zo concludeert historicus en schrijver Henri Beunders in dit ingezonden essay.
Dromen en nachtmerries, als dergelijke woorden in een boektitel staan, koop ik dat boek. Dus pakte ik Democratie is niet voor bange mensen van Marcia Luyten (1971) op en rekende het af. Helaas, het blijkt geen boek te zijn zoals Het geluk van Limburg, over de kolenindustrie in haar geboortestreek. En ook niet zoals Moederland, over de Argentijnse jaren van koningin Máxima. Het is een setje krantencolumns.
Nu mag ik maar vijf columns per week lezen van de dokter, en daar hoorden deze niet bij. Maar ik dacht aan Goethe. Die las uiteindelijk alleen nog op Oudejaarsdag de krant: alle kranten van het voorbije jaar. En van Oudjaar terug naar Nieuwjaar. Dan kon hij veel overslaan wat intussen was opgelost, of wat was opgelost in de mist van vergetelheid. In mijn geval waren dat zinnen over ene Eric Wiebes of het touwtje van Terlouw.
De rode draad is de angst van Marcia Luyten zelf
Maar hoe verhelderend toch, dit politieke dagboekje. De rode draad blijkt namelijk de angst van de auteur zelf, samen met haar boosheid. Die hebben haar nu gebracht in het grensgebied tussen de uiterste politieke linkerflank en het activisme van Extinction Rebellion. Niet in het midden van de democratie, en zeker niet in het parlement. Dat zit vol ‘stromannen’.
De huidige democratie faalt, premier Rutte voorop. Die komt, telde de redactie van televisieprogramma Buitenhof, 51 keer voor in die stukjes, en alle keren in negatieve of beschimpende zin. Deze ‘personeelschef van Calvé’ volgt namelijk en leidt niet. Sterker, hij is een ‘zetbaas van de multinationals’. In het hyperkapitalisme van 1989 tot nu ‘waren de captains of industry de hogepriesters – per sms stuurden ze het Torentje aan’. KLM, Shell en Tata Steel komen keer op keer terug als de koelakken van deze tijd: weg ermee. Maar Luyten wil ook de ‘gehaktballeneters’ weg hebben. ‘Beide typen burgers, de afgehaakten en de hedonisten, staan Big Trouble Management in de weg.’
Grote bedrijven als de koelakken van deze tijd
Koelakken? Ja, de eis van ‘economische mobilisatie’ en de oproep ‘problemen frontaal aanvallen’ doen mij denken aan Stalin die in 1927 zijn ‘Eerste Vijfjarenplan’ afkondigde. Het heet nu: het kapitalisme moet gebreideld. De sociale media moeten beteugeld, ook al is dat aantasting van de vrijheid van meningsuiting. Ze citeert met instemming GroenLinks-Kamerlid Corinne Ellemeet: ‘Individuele vrijheid als heilige graal heeft afgedaan.’ De krant moet weer de kern worden van de democratie, zoals in de tijd van de verzuiling, ‘want de zuil nam het volk mee,’ aldus Luyten tijdens de boekpresentatie.
Wilde Stalin supersnelle industrialisatie, die mede leidde tot de huidige klimaatcrisis, Luyten wil supersnel het omgekeerde: een leefbare, lieve aarde uit de tijd van die verzuiling. Want de crisis van nu ‘is wat je noemt Big Trouble, die schreeuwt om Big Trouble Management door leiders die staan tussen ons en (wereldwijde) chaos’. Die leiders zijn nodig ‘om de massa in de richting van een duurzame toekomst te stuwen’. Maar Rutte ‘nam de eerste afslag naar de borrel’. Er moet volgens Luyten ‘een nieuwe stuurdoos’ komen, om te beginnen de Green Deal van PvdA-eurocommissaris Frans Timmermans. Dat klinkt niet naar een kringgesprek en draagvlak creëren.
Wat democratie is of moet zijn, lezen we niet. ‘Politiek is gebaseerd op (indien mogelijk wetenschappelijke) feiten.’ Feit komt van factum, Latijn voor ‘is gemaakt’. Een feit is dus al gebeurd. Dat ‘de politiek’ gaat over verlangens van burgers is hier niet de opvatting. De crisis staat vast. Relativeerders zijn niet gewenst: ‘Daar mag geen ruimte voor zijn.’ Er moet een ‘nieuwe orde’ komen, en die moet De Staat leveren, en dat kan want geld ‘was nog nooit zo goedkoop: gratis’.
Gebrek aan kennis is het probleem, maar dit boek helpt daar niet bij
Speelt kennis een rol bij het scheppen van die nieuwe orde? Er wordt, natuurlijk, gefulmineerd tegen nepnieuws en manipulatie door rechtse types. Als wetenschapper lees ik van een boek eerst de inhoudsopgave, dan het notenapparaat, dan het register van namen en zaken, dan de literatuurlijst. Dit alles ontbreekt hier. Geen voetnoot, geen hyperlink, nada. Die paar citaten en al die getallen – 3,4 miljard euro (KLM) en 3,5 graad (opwarming), etc. – moet je zelf maar controleren. Is kennis niet meer belangrijk?
De eeuwige Informateur en Vermaner inzake de democratie Herman Tjeenk Willink (1942) zei na ontvangst van het eerste exemplaar van wel. Het probleem van onze democratie is het ontbreken van kennis. Als je niet weet wat de functie is van het parlement, kun je de democratie ook niet verbeteren. Hij wilde ook graag uitleggen waar de boektitel vandaan komt.
‘De democratie is niet een staatsvorm voor bange mensen’ was in 1968 het antwoord van de liberale minister van Justitie Carel Polak op een eis van de Boerenpartij om de toegang tot het land te ontzeggen aan buitenlandse studentenactivisten als Daniel Cohn-Bendit – uitgesproken als Daniel Cohn-Bandiet. Polak: ‘Wij mogen niet de orde en rust bij voorbaat stellen boven de vrijheid van het woord en de vrijheid van meningsuiting.’ En: ‘In een democratische samenleving is een grote mate van tolerantie onontbeerlijk.’
Angst regeert op de boekpresentatie van Luyten
Luyten en de overige discussianten zwegen als het graf over deze woorden. Er klonken vooral woorden van angst, fatalisme en strijdlust over ‘het klimaat’. Schrijver Tommy Wieringa (1967), ‘Ik ben haar buurman op de dijk’, komt met een roman over de komende Apocalyps, Nirwana geheten. ‘Vroeger dacht ik alleen aan seks, nu alleen aan het klimaat.’ Buurvrouw Marcia denkt er ook heel veel aan, dat klimaat, slapeloze nachten heeft ze zelfs, maar dat is omdat ze moeder is van twee puberkinderen: ‘Onze kinderen en aankomende generaties hebben ook het recht onbekommerd te genieten.’
Wieringa vindt de klimaatcrisis ‘onoplosbaar’. Het woord ‘democratie’ bezigt hij niet. Dat doet studente Hannah Prins (1998), woordvoerder van Extinction Rebellion, wel, twee keer heel kort achter elkaar: ‘Er is geen democratie in de samenleving, dus gaan wij de straat op. We ketenen ons vast, en roepen: DÍT is democratie. Weg met de witte oude mannen (…) Weg met de Tesla’s, alleen OV!’
Wieringa: ‘Hannah Prins is de bestuurder van de toekomst!’
Ik dacht aan het antwoord dat de machtige Russische kwakzalver-monnik Raspoetin gaf op de vraag wat waarheid was: ‘Kracht is de waarheid.’
Vanuit Broek in Waterland is het makkelijk praten
Hoe moet die toekomst eruitzien waarin we ‘onbekommerd’ kunnen genieten? Die ziet eruit zoals de biotoop van de auteur: een woonboot in Broek in Waterland, van oudsher het ‘renteniersdorp’ net boven Amsterdam, waar de eenden tegen het raam tikken om brood. Als de puberzoon wordt gepest, laten de ouders hem kickboksen, in de school van Badr Hari, de veroordeelde crimineel. Voor de veerkracht, pardon, ‘resilience’.
Verder is het daar, in dat dorp met 2.750 inwoners, liefheid, solidariteit en veerkracht alom. Dat laatste kan kloppen. Volgens Funda bedraagt de vraagprijs van het merendeel van de vijftien huizen die er nu te koop staan tussen de 1 en 2 miljoen euro. De ruimhartigheid toonde zich direct na de Russische inval in Oekraïne: een paar stretchers in tuinhuisjes, en een collectie die 21.000 euro opbracht. Dat is inderdaad ruim, wel 7,63 euro per inwoner.
Grammatica is niet belangrijk voor revolutionairen, wel voor een democratie
Staat er dan niets moois in dit bundeltje eendagsvliegen? Jawel, de stukjes over Oeganda, waar de auteur ooit lang woonde. Die zijn zelfs ontroerend. Over het nut van het schooluniform – dat geeft gelijkere kansen – en over het bijgeloof daar, ook bij hoogopgeleide kennissen.
Maar feitelijkheid of grammatica hoort niet in dit wereldbeeld van geloof en activisme. Ze helpt zoonlief met het huiswerk Nederlands. ‘Stoffelijk bijvoeglijk voornaam woord? WTF?’: ‘Waarom moet een scholier de taal ontleden als een Zwitsers uurwerk?’ Grammatica, dat is het ‘massavernietigingswapen tegen de literatuur’. Zonnen en sterretjes tekenen, wat zoon liever deed, is veel belangrijker, dat mag hij nu gelukkig ook doen op de Vrije School.
En zo kom ik op de angst die míj bekroop bij het lezen. Ze begint haar eerste column met Bob Dylan. Die was nooit haar ding, want een ‘object van devotie voor mannen met joint, gitaar en verweerd haar’. Maar ze ontdekte een protestlied uit 1964: ‘And the times they are a-changing’. Dylan zelf noemde dat lied The Times They Are A-Changin’.
Grammatica mag voor revolutionairen niet belangrijk zijn, voor een democratie is het dat wel. En voor wie de gedichten van Dylan wil begrijpen, is ontleding van zijn taal een hele wetenschap. Zinnen citeren en daarbij hoofdletters, komma’s en apostroffen weglaten of toevoegen, tja, dat is één ding. Maar hele zinnen weglaten uit een couplet? Dat wekt argwaan. Je kunt het lied wel horen als een protestlied, maar de boodschap van Dylan lijkt toch te zijn dat je nooit vooraf kunt zeggen op welk nummer het historische rad van fortuin zal stoppen.
Luyten weet dat wel en citeert daartoe het derde couplet zo:
Come senators, congressmen, please heed the call
Don’t stand in the doorway, don’t block up the hall
(…)The battle outside raging will soon shake your windows
and rattle your walls
for the times they are a-changing
Op de drie punten (…) staan deze twee zinnen:
For he that gets hurt
Will be he who has stalled
Het verlangen naar vroeger neemt gewelddadige vormen aan
Waarom deze zinnen weggelaten? Omdat er met geweld wordt gedreigd? De column werd gepubliceerd op 8 juni 2021. Vijf maanden na de bestorming door Trump-aanhangers van het Capitool. Resultaat: vijf doden, vele gewonden, onder wie 138 politiemensen. Aan deze ontaarding van de democratie door bange en boze mensen wordt geen column besteed. Wel meent ze: met het niet optreden tegen de BBB-trekkers ‘oefent de staat zijn geweldsmonopolie onvoldoende uit’. Al hoort hij dat niet te doen tegen Extinction Rebellion.
Een jaar later, in 1965, vertaalde Friso Wiegersma La Montagne van Jean Ferrat voor zijn partner Wim Sonneveld als Het Dorp, na het weerzien van zijn door de vooruitgang gehavende geboortedorp Deurne in Oost-Brabant. Ik ben bang dat mijn conclusie na de hartenkreten van Marcia Luyten de volgende moet zijn. Het bange en boze verlangen naar de terugkeer naar het leven ‘langs het tuinpad van mijn vader’ begint paniekerige, ondemocratische, radicale, en bij sommigen zelfs gewelddadige vormen aan te nemen.