Het Sociaal en Cultureel Planbureau deed onderzoek naar coronascepsis onder Nederlanders en concludeert dat 20 procent de overheid wantrouwde. Het advies luidt: ga met burgers in gesprek. Maar het kan ook geen kwaad het beleid en de informatie zelf onder de loep te nemen, schrijft Bram Hahn.
Onderzoekers van het Sociaal en Cultureel Planbureau onderzochten op verschillende manieren de meningen die in Nederland leefden over de manier waarop de overheid de coronacrisis aanpakte en de informatie die zij daarover naar buiten bracht. Ook legden ze sociale media en vier grote dagbladen onder de loep en keken ze naar de aard van de berichtgeving via die kanalen. Was die hoofdzakelijk positief over het coronabeleid, dan wel sceptisch, en hoe veranderde dat in de loop van de tijd?
De onderzoekers stelden ruim 2.800 deelnemers negen vragen over de corona-aanpak. Een klein percentage (3 procent), zo bleek uit de antwoorden, was zeer wantrouwend. Zij denken dat het coronabeleid niet door de Nederlandse overheid, maar door internationale organisaties wordt gemaakt. En circa 20 procent gaf op ten minste drie vragen een ‘sceptisch’ antwoord, bijvoorbeeld twijfel over de informatie over vaccins.
Niet alle kritiek geldt als wantrouwen
Wat de onderzoekers als sceptisch aanmerken, is trouwens voer voor discussie. Ze stippen zelf in het rapport aan dat er een dunne grens ligt tussen ‘kritisch’ en ‘wantrouwend’. Bovendien werden mensen of groepen niet meegenomen die juist een veel hardere aanpak van corona voorstonden, met totale lockdowns of onmiddellijke schoolsluiting. En ook kritiek op de tergend trage start van de vaccinatiecampagne in Nederland valt in het rapport niet onder het kopje ‘sceptisch’.
Heel opmerkelijk is dat de onderzoekers ontdekten dat veel voor de hand liggende factoren weinig invloed blijken te hebben op die scepsis. Psychische gesteldheid, eigen ervaringen met corona, welke media mensen volgen: dat maakt niet zo veel uit. Wat wel uitmaakt, is dat sceptici instituties vaak al wantrouwden en dat hun wantrouwen werd gevoed door een stapeling van ervaringen.
Het negeren van kritiek voedde het wantrouwen
Kritische geluiden werden naar hun idee niet serieus genomen of zelfs onder het tapijt geveegd. Dat uitte zich in het verwijderen van sommige berichten op sociale media omdat ze werden aangemerkt als desinformatie, of het negeren van kritische geluiden door traditionele media. Ook die media krijgen het verwijt dat ze te weinig nieuwsgierig zijn geweest naar dissidente meningen en te veel de indruk hebben gewekt samen op te trekken met de overheid.
De onderzoekers komen op basis van hun bevindingen tot de conclusie dat het goed zou zijn voor het vertrouwen in de overheid om sceptici niet buiten te sluiten, maar hen met open vizier tegemoet te treden en nieuwsgierig te zijn naar de zorgen die schuilgaan achter hun visies. En ze voegen eraan toe dat dat ook nuttige inzichten kunnen zijn bij thema’s als klimaat en stikstof.
Had de sceptische burger niet soms gelijk?
Begrijpelijk advies van een adviesorgaan dat door de overheid zelf is ingesteld, maar het gaat wel uit van de veronderstelling dat het vertrouwen wel groeit als je het beleid maar goed uitlegt. Maar wat als die sceptische burgers – op sommige punten – gewoon gelijk hebben? Was het zo gek dat burgers ernstige twijfels hadden over het nut van een coronapas of de avondklok?
En droeg de overheid zelf niet bij aan een afkalvend vertrouwen door verkeerde beslissingen en verkeerde informatie? Eerder bleek al eens dat de uitspraken van toenmalig CDA-minister van Volksgezondheid Hugo de Jonge over de snelle werking van het Janssen-vaccin (‘Dansen met Janssen’) niet klopten en tot een deuk in het vertrouwen leidden.
Een overheid doet er altijd goed aan de zorgen van burgers serieus te nemen en in gesprek te blijven. Maar het is een misvatting dat impopulair beleid steun zal krijgen en het vertrouwen groeit als het ‘narratief’ maar klopt. Slecht beleid kan ook gewoon slecht beleid zijn, dat terecht wordt bekritiseerd, of het nu gaat om corona, stikstof of klimaat.