Zonder Kleine IJstijd geen heksenjachten, zonder neoliberalisme geen Willem Engel. Uitzichtloze malaise is nu eenmaal een goede voedingsbodem voor samenzweringstheorieën, schrijft Zihni Özdil.
Tussen 1450 en 1750 werden in Europa zo’n 90.000 mensen, voornamelijk vrouwen, berecht omdat ze heksen zouden zijn. Ongeveer 45.000 werden geëxecuteerd.
Wat de bron was van deze heksenjachten, was altijd enigszins giswerk voor historici. Mensen hadden eeuwenlang in heksen geloofd. Maar systematische, grootschalige heksenjachten begonnen pas in de tweede helft van de vijftiende eeuw. Waarom plots zo’n opleving die drie eeuwen lang door Europa raasde?
Een nieuwe studie in het wetenschappelijke tijdschrift Theory and Society concludeert na systematische analyse dat wat we tegenwoordig fake news noemen, oftewel desinformatie, de drijvende kracht was achter de heksenjachten.
In het bijzonder het boek Malleus Maleficarum (D e Heksenhamer) uit 1487. Geschreven door de Dominicaanse monnik Heinrich Kramer. Dat was een soort praktisch handboek demonologie. Over hoe je heksen kunt herkennen. Hoe je ze moet bestrijden. Hoe je ze moet berechten. En hoe je ze moet executeren. Elke stap die je moet nemen, beschreef Kramer zeer gedetailleerd. En in heldere taal.
Heksenjachten en sociale media
Nu was Malleus Maleficarum niet het eerste boek over heksen. Maar, zo leggen de auteurs uit, wel een van de eerste boeken die na de uitvinding van de drukpers uitkwamen. En het eerste boek met een uitgebreide handleiding. Waardoor er ook een technische consensus ontstond over hoe je precies heksen moest vervolgen.
Door zowel de nieuwe media van de drukpers (die volgens de auteurs voor een sociaal netwerk zorgde) als de inhoud gingen exemplaren van Malleus Maleficarum in groten getale rond door Europa.
Dorpen en steden besloten dus niet uit zichzelf op heksenjacht te gaan. Hoofdauteur dr. Kerice Doten-Snitker legt uit: ‘Ze keken wat naburige dorpen en steden deden. En ze leerden van die voorbeelden (…) Het begint vaak met een verandering in ideeën, die worden versterkt via sociale netwerken. Na verloop van tijd schieten deze ideeën wortel en veranderen ze het gedrag van een hele samenleving.’
Dat de auteur een parallel schetst met de huidige invloed van sociale media, is onmiskenbaar. Helemaal ongelijk heeft ze niet.
Kleine IJstijd
Ik ben oud genoeg om het tijdperk zonder internet te herinneren. Toen werd er ook fake news gepubliceerd. Maar dan door obscure krantjes, met ‘nieuws’ over UFO’s en over dat Elvis nog leeft. Antivax-artikelen, die had je toen ook al. En stukken over dat de aarde plat zou zijn, en ga zo maar door. Maar die krantjes moest je zelf opzoeken. Ze lagen half verborgen onderaan ergens bij de krantenkiosk.
Internet, en sociale media in het bijzonder, zorgen ervoor je vanzelf in aanraking komt met fake news. In die zin zeer vergelijkbaar met hoe Malleus Maleficarum rondging.
De massaal gedeelde samenzweringstheorieën, die zorgden dat minstens eenderde van de Amerikanen gelooft dat de Amerikaanse couppoging op 6 januari 2021 terecht was, komen ogenblikkelijk in je op als vergelijking.
Of dichter bij huis: de brede onderstroom aan mensen die via ‘zelf onderzoek doen’ op sociale media ‘wappie’ werden tijdens corona. Niet alleen werden ze antivax, ze ontkenden soms zelfs het bestaan van het virus.
En toch ben ik het niet eens met wat de auteurs van het artikel insinueren: dat destijds de drukpers, en in onze tijd sociale media, op zichzelf de oorzaken zijn.
In hun analyse ontbreekt een cruciaal aspect. De jaren 1450-1750 vielen niet alleen samen met de opkomst van de drukpers. Het was ook de periode van de Kleine IJstijd in Europa. Door een sterk afkoelend klimaat mislukten oogsten en ontstond geregeld hongersnood. Ellende, armoede en onzekerheid namen toe.
Nietsontziend neoliberalisme
Uitzichtloze malaise is altijd een voedingsbodem voor samenzweringstheorieën. Mensen hebben begrijpelijkerwijs een heldere verklaring nodig voor hun misère. Komt die heldere verklaring niet uit constructieve hoek? Dan staan er haatpredikers en charlatans op die een verhaal bieden, zo toont de geschiedenis.
Wat dat betreft was het geen toeval dat zich een couppoging in de Verenigde Staten afspeelde. En dat Nederland zo vatbaar was voor anticorona-sentimenten.
In de westerse wereld vormen beide landen extremen als het gaat om nietsontziend neoliberalisme. Dat arme mensen en arbeiders finaal de grond in stapte en de middenklasse heeft doen wankelen.
Laat ik het even kort door de bocht formuleren: zonder de Kleine IJstijd waren er geen massale heksenjachten in Europa. Zonder het radicale Nederlandse neoliberalisme was Willem Engel nooit groot geworden.