Tegenlicht krijgt weinig greep op het conservatisme

Een jonge conservatieve voorhoede maakt zijn opwachting. In televisieprogramma Tegenlicht werd een interessant beeld geschetst van een generatie die vragen begint te stellen. Wat heeft die progressieve tijdgeest ons nou eigenlijk gebracht? Vreugdevol zijn oude steunpilaren als religie, kerk en familie onderuitgehaald. Het nieuwe toverwoord luidde ‘emancipatie’. Maar zijn we er echt op vooruitgegaan? Voor velen voelt dat niet zo, schrijft Max van Duijn in een ingezonden opiniebijdrage.

De samenleving is als los zand uiteengevallen en het ontbeert de burgers aan houvast. Alles moet maar kunnen. We zijn niet bevrijd, maar ontheemd. Een cruciale vraag dringt zich op: waar zijn we nou eigenlijk mee bezig?

Generatie groeit op die niet progressiever is dan de vorige

Op dit moment groeit een generatie op die niet langer progressiever is dan de vorige generatie. Er lijkt zelfs sprake van een kentering. Er is een punt bereikt waarop velen terugdeinzen en veranderingen te snel vinden gaan. Er is een drang naar houvast en betekenis in een tijd van onzekere banen, studieschulden en onbetaalbare huizen – wat zorgt voor een opleving van een ‘nieuw’ conservatisme. Dat is in het kort het beeld dat Tegenlicht de kijker voorschotelde. De makers laten een jonge generatie zien en voorspellen dat zij Nederland zullen gaan veranderen.

Waar hebben we het nu precies over? Tegenlicht spreekt van een ‘nieuw’ conservatisme, maar het blijft vaag wat daarmee wordt bedoeld. Men probeert niet echt tot de kern door te dringen en het blijft bij vrij algemene schetsen van een conservatieve tendens. Alleen al doordat SGP en Forum voor Democratie als onderdeel van dezelfde brede stroming worden gezien.

FVD staat voor een ander, moderner conservatisme dan de SGP

Dat Forum voor Democratie en SGP onderdeel zijn van dezelfde brede stroming is wel zo, maar dat neemt niet weg dat er ook een verschil is tussen beide partijen. De SGP bestaat al ruim een eeuw, een traditioneel conservatief geluid is daarmee nooit weg geweest uit de Nederlandse politiek. De SGP stond altijd stabiel op twee, en later drie zetels. Het zijn dus niet zozeer de traditionele conservatieven die een opmars laten zien, maar hun politieke bondgenoten. Anders dan de SGP staan zij voor een ander, moderner conservatisme. Forum voor Democratie is bijvoorbeeld uitgesproken voorstander van meer democratie en in ethische kwesties in beginsel liberaal. Onderwerpen als abortus, euthanasie of het homohuwelijk staan eigenlijk niet ter discussie.

De ‘nieuwe’ conservatief leeft vaak als een liberaal: hij reist, studeert en is een seculier individu. Alleen vindt hij dat we te ver zijn doorgeschoten en dat het belang van de gemeenschap, van tradities en gedeelde cultuur zijn verloochend. Het individu is op zichzelf teruggeworpen. En weinigen kunnen daarmee omgaan.

De achttiende-eeuwse filosoof Jean-Jacques Rousseau zei al dat vrijheid een sterke maag vereist. De nieuwe conservatief weet dat de meeste er niet als D66-stemmers uitzien en behoefte hebben aan geborgenheid. De progressieve tijdgeest is te radicaal geweest en miskent dat mensen in de eerste plaats veiligheid nodig hebben, en dan pas vrijheid. Je kunt niet eindeloos individualisme als ‘emancipatie’ toejuichen, want dan verlies je uit het oog welke meerwaarde religie, traditie en familie hebben.

Een generatie van pessimisten

Het nieuwe conservatisme, dat Forum voor Democratie belichaamt, is ondanks vele raakvlakken dus fundamenteel anders dan het traditionele conservatisme dat we bij de SGP zien. Maar in Tegenlicht worden die twee bijeengeveegd. Ik denk dat je daardoor niet goed kunt begrijpen waarom die ontheemde, jonge generatie niet kiest voor de SGP, maar voor nieuwe rechtse partijen.

In de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen van 2017 bleek uit onderzoek dat de PVV de populairste partij was onder jongeren tussen de 18 en 25 jaar.  Met ruim 20 procent ging de partij aan kop, met 7 procent van de stemmen op ruime afstand gevolgd door GroenLinks. De partij van Geert Wilders was daarmee veruit het populairst onder jonge adolescenten. I&O Research kwam zelfs tot een percentage van 27.

Probleem echter, in het Nationaal Kiezersonderzoek 2017 wordt zelfs gesproken van een ‘zorgelijke bevinding’, is dat een kloof deze jonge generatie doorsnijdt. Een deel is hoogopgeleid en progressief – wat in een stem voor GroenLinks of D66 resulteert. Het andere deel is veelal laagopgeleid, rechts georiënteerd en kritisch op immigratie. Maar minder dan 60 procent van laatstgenoemde groep jongeren ging uiteindelijk naar de stembus bij de verkiezingen voor de Tweede Kamer in 2017, terwijl van de hoogopgeleide jongeren bijna 90 procent besloot te stemmen.

‘Opleidingsniveau is hierin echt bepalend,’ zegt Peter Kanne, senior onderzoeksadviseur van I&O Research. In opdracht van maandblad Vrij Nederland deed Kanne onderzoek en concludeerde dat jonge Nederlanders angstiger, rechtser en pessimistischer zijn geworden vergeleken met tien jaar eerder (2007). ‘Ze zijn angstiger geworden over gebeurtenissen in de wereld en voor oorlogen die uit kunnen breken. Ook zijn ze meer dan oudere kiezers bezig met immigratie.’

Gevoel van onbehagen

We weten dus dat jongeren conservatiever zijn, ook al is de beeldvorming vaak anders. ‘Hoe het opgroeien met terrorisme, polarisatie en vluchtelingenstromen je politieke wereldbeeld beïnvloedt’, zoals de Volkskrant schreef.  Maar de vraag die Tegenlicht laat liggen, is waarom juist partijen als PVV, en nu ook Forum, dat gevoel van onbehagen aanspreken en niet een ‘zuiver’ conservatieve partij als de SGP? In de uitzending van Tegenlicht werd daar helemaal niet op in gegaan. En daardoor lieten ze zien het onderwerp niet helemaal in de vingers te hebben.

Het punt is namelijk dat het ‘nieuwe’ conservatisme – laten we die term er maar in houden – al een paar decennia stilaan groeit. Een indicator daarvoor is de opmars van populistische partijen. Het is een bredere trend: de afgelopen twintig jaar is de steun voor populistische partijen verdrievoudigd. Uit onderzoek van het Britse dagblad The Guardian in 31 Europese landen zien we een gestage, duurzame groei van het percentage kiezers dat populistisch stemt, momenteel een kwart van het electoraat.

En we kunnen wel naar klimaat, immigratie en de koopkracht kijken, maar dat zijn slechts katalysatoren. Daar ligt iets onder. Het hele idee van een liberale wereldorde met globalisering, open grenzen en individualisme kraakt en beeft. Er heerst een gevoel van machteloosheid. En het is die onderliggende structuur – waarvan bijvoorbeeld immigratie slechts een uitvloeisel is – die wordt bevraagd.

Willen we wel in een land leven dat zijn grenzen niet controleert, zijn religie en geschiedenis bespot, en in tradities geen waarde meer ziet? Moet alles maar kunnen onder het mom van vrijheid en emancipatie? Het is die rusteloosheid die eind jaren negentig vorm kreeg. Tussen de brokstukken die de generatie die was opgegroeid in de progressieve jaren zestig naliet, begon men zich af te vragen wat die hele tijdgeest nou had opgeleverd. De eerste critici lieten van zich horen. En daarbij het gaat dus niet zozeer om immigratie of de toekomst van de euro, maar om het hele wereldbeeld dat daaronder ligt.

De vraag is in welk land we willen leven. Het gaat niet slechts over de politiek, maar juist over de tijdgeest als geheel. We zien een culturele strijd. Wie bepaalt welke richting we opgaan en wat we mooi en waardevol vinden? Het is een fundamentele keuze: de liberale wereldorde, of een nieuw conservatisme waarin een conservatieve samenleving door vrije individuen wordt gebouwd – een conservatisme dat misschien meer dan het wil toegeven ook erfgenaam is van dat liberalisme.

Een nieuw tijdperk?

En daarin ligt het succes van het nieuwe conservatisme. Het is niet een terugkeer naar een oud verleden, of een traditioneel ‘zuiver’ conservatisme, zoals bij de SGP, het is een pleidooi voor een alternatieve toekomst. Er is behoefte aan richting, een visie, en niet aan het idee dat alles maar moet kunnen en dat iedereen (en ook politici) maar van dag tot dag leeft. We zien hier een versmelting. Het ‘nieuwe’ conservatisme verwerpt het liberalisme als basis voor hoe we onze samenleving inrichten, maar dat wil niet zeggen dat alles overboord wordt gezet. Op ethisch en democratisch gebied is dit conservatisme liberaal, in lijn met de opvattingen onder de bevolking, en dat wordt opgenomen in een conservatief denkraam.

Het verschil met de SGP is dat de staat in beginsel niet een afspiegeling is van de menselijke natuur, maar van de menselijke wil. Uiteindelijk gaat het nieuwe conservatisme uit van autonomie, dat mensen zelf de wereld kunnen vormgeven, en niet aan absolute waarden zijn vastgenageld. Dat liberale uitgangspunt is ook de reden om voor meer directe volksinvloed, meer democratie te zijn. De SGP wil vasthouden aan wat we hebben, Forum voor Democratie is opener naar de toekomst – denk ook aan het enthousiasme voor de hyperloop. Het is alleen een andere toekomst, een waarin veranderingen doordacht en door draagvlak ondersteund plaatsvinden.

We spreken hier dus over een nieuwe verschijning, iets waarvan de contouren nog moeten blijken. Het is een nieuwe loot aan de conservatieve boom. En juist doordat hierin elementen van het liberalisme zijn samengesmolten, vindt het meer aansluiting in onze tijd dan het conservatisme van de SGP – hoeveel beide partijen ook delen. ‘Op het snijvlak tussen individualisme en gemeenschapszin, tussen vrijheid en geborgenheid, bevindt zich onze beweging – daarom noemen we onszelf liberaal-conservatief’ – naar het zomermanifest van Forum vorig jaar. Het is jammer dat Tegenlicht dat heeft laten liggen. Maar misschien komt het nog. En anders wachten we geduldig af hoe de komende jaren een nieuwe filosofie zijn tweeledige gezicht zal laten zien.