De lijsttrekkers en hun adjudanten bepalen dezer weken welke kant het de komende jaren opgaat met Nederland, schrijven predikant Joost Röselaers en hoogleraar Matthias Smalbrugge in een ingezonden opinie. Politici moeten zich bedenken dat het poldermodel zijn langste tijd heeft gehad, en moeten werken aan een model waar morele vraagstukken in alle openheid kunnen worden besproken.
Waarschijnlijk schuiven vele partijen aan, en zal er eindeloos worden overlegd. Met elkaar (met enig wantrouwen) en vervolgens met verscheidene lobbygroepen en vertegenwoordigende instanties. Uiteindelijk rolt er dan (hopelijk!) een regeerakkoord uit waarmee niemand echt gezichtsverlies oploopt, maar ook niemand kan claimen de winnaar te zijn. Voordeel van deze methode is dat iedereen medeverantwoordelijk is voor het genomen besluit. Niemand kan zeggen dat hij er niet bij was.
Matthias Smalbrugge (links, 66) is hoogleraar Europese cultuur en christendom aan de VU Amsterdam. Joost Röselaers (41) is remonstrants predikant.
Ingezonden opinieartikelen worden geselecteerd door de redactie, maar vertegenwoordigen niet noodzakelijkerwijs het standpunt van EW.
De vraag is of dit model anno 2021 nog houdbaar is. Niet omdat draagvlak een slechte kwestie is, maar omdat dit poldermodel morele keuzes onzichtbaar maakt. In het slechtste geval beland je in een kafka-achtige omgeving waarin elk besluit, elke situatie alleen maar willekeur ademt, denk aan de Toeslagenaffaire. Wie elke keer weer moet zoeken naar het gemiddelde van het gemiddelde, neemt geen besluit, maar maakt besluiten onzichtbaar.
Poldermodel is moreel gesproken failliet
Het poldermodel is moreel gesproken failliet. Wederom, zie de Toeslagenaffaire waarvoor niemand verantwoordelijk was, want iedereen was verantwoordelijk. Denk aan de Nederlandse standpunten over Europa. Het argument van het huishoudboekje ontnam het debat elke morele dimensie. Sterker, maakte het hypocriet.
Want het zou natuurlijk eerlijker zijn om toe te geven dat Nederland afgelopen jaar al in de eerste maanden van de coronacrisis bij Duitse ziekenhuizen moest aankloppen voor IC-bedden. Hoezo huishoudboekje op orde? Wij besteden ons tekort gewoon uit aan anderen: gezondheidszorg, onderwijs, defensie, migratie. Europa. Over grote kwesties debatteert Nederland net zo lang totdat de moraliteit van die besluiten is verdwenen.
Excuses achteraf is het enige wat rest
Grosso modo is het enige moment van moraliteit dat nog rest de excuses achteraf. Als suggestie achteraf dat je wel degelijk moreel besef hebt. Zij het ook al dat die excuses eveneens op draagvlak moeten kunnen rekenen. Je kunt ze zien aankomen die toekomstige excuses, zodra daarvoor draagvlak is. Voor Zwarte Piet kwamen excuses, na vele jaren ongemak. Hetzelfde zie je gebeuren met het aanbieden van excuses voor het slavernijverleden.
Lees ook het commentaar van Eric Vrijsen: Formatie is hopeloos, maar niet rampzalig. Hoe kan zij uit de impasse komen?
Dit model is failliet. Niet wegens het veelgesmade neoliberalisme. Dat is slechts de ideologische verpakking van het onzichtbaar maken van de moraal. Het is failliet door het feit dat het pluralisme in onze samenleving tegemoet wordt getreden als een marktplaats waar je over de prijs van elk product kunt onderhandelen en iedereen bij het scheiden van de markt bedenkt dat hij/zij morgen weer verder moet met dezelfde handelaar. Maar pluralisme treedt je tegemoet met een helder standpunt en vervolgens maak je daar een machtspolitiek van. Pleiten voor heldere morele keuzes is dus geen terugkeer naar de dominee-koopman-mentaliteit, het is een pleidooi voor een zichtbaar maken van de morele keuzes die aan realpolitik ten grondslag liggen. Het is pleiten voor keuzes die nu eens niet het groepsbelang van de achterban bedienen, maar het algemeen belang.
Harde woorden Macron vonden hier geen weerklank
Bestaat zoiets? In de dagen na de moordaanslag op Samuel Paty, op 16 oktober 2020, toen de Franse president Emmanuel Macron tijdens de herdenking van deze Franse docent verklaarde dat ‘wij zullen niet afzien van karikaturen, van tekeningen’, was de kritiek niet mals. In Nederland was de toon ‘och, wat een overdrijving’. Natuurlijk, kritiek is acceptabel, maar je hoeft iemand toch niet te kwetsen?
Kortom, waarom niet zowel de kool als de geit sparen? De reden van dat niet zwijgen verklaarde Macron tijdens diezelfde herdenking. Het ging om waarden die in het geding waren, waarden die je niet kunt opschorten in de publieke ruimte, maar soms expliciet moet benoemen. Een moreel standpunt dat vervolgens uitgangspunt is voor een heldere politiek. Over die politieke uitwerking kun je dan van mening verschillen, maar die waarden, nee, die staan niet ter discussie. Nederland denkt daarover anders. De openbare ruimte is neutraal en de staat wil zich daar niet mee bemoeien. Nee, in Frankrijk ook niet. Behalve op dit ene punt, die waarden. De vrijheid van meningsuiting, ook om anderen te kwetsen.
Voor iedereen die een heldere duiding van het laatste nieuws zoekt is er EW. EW laat de feiten spreken. Scherp, kritisch, maar altijd positief. Al sinds het eerste nummer verscheen op 27 oktober 1945.
Lees EW al vanaf € 8 per maand
Een debat dat nu eens niet gaat over geld
Waar je daarom in Nederland naar verlangt, is een inhoudelijk debat. Dat nu eens niet gaat over geld, want geld is de oplossing niet. Je kunt 8,5 miljard in het onderwijs investeren, maar het is niet de oplossing, ook niet als je ook dat bedrag verdubbelt. De oplossing is een debat over de morele keuzes die nu onzichtbaar zijn. Een debat over Europa waarin nu eens niet het huishoudboekje het uitgangspunt is. Daar is Europa niet uit voortgekomen na de Tweede Wereldoorlog. Haal dat dan weer eens naar voren. Of blijven we Droogstoppel, makelaar in koffie?
Een debat over het onderwijs. Wij willen zo graag iedereen op het hoger onderwijs hebben, maar worstelen tegelijkertijd met de eis tot selectie. Want we raken intussen hard achterop, wetenschappelijk gesproken. We investeren verdraaid weinig in onderzoek en knijpen jonge wetenschappers uit als citroenen om ze vervolgens weg te gooien. Voor de coronacrisis geldt hetzelfde. Een enge medische focus zonder een debat over de onzichtbare keuzes die tegelijkertijd worden gemaakt.
Inhoudelijk debat over medisch ethische kwesties
En vooral ook, zonder een echt inhoudelijk debat over medisch ethische kwesties. Neem voltooid leven. Politici van verschillende gezindte blijven dikwijls op dogmatische wijze hangen in hun eigen gelijk en zoeken op geen enkele wijze het (morele) gesprek op. Al tien jaar hangt een mogelijke wet voltooid leven in de lucht. Het maakt mensen onrustig en onzeker. De politiek is onmachtig gebleken om het morele en existentiële gesprek hierover op volwassen wijze te voeren.
Waarnaar je dus verlangt, is een Nederland dat beseft dat spelen in la cour des grands, met de grote jongens meedoen, wat anders is dan het poldermodel. Dat model leidt in the long run tot groei van populisme en identiteitspolitiek. Want als je je keuzes niet kunt uitleggen, gaan mensen hun deelbelang organiseren. Wat vroeg of laat ten koste gaat van andere groepen.
Het kabinet dat nu hopelijk wordt gevormd, staat voor een cruciale keuze. Ofwel het gaat door met het poldermodel, maar dan accepteer het dat alle keuzes worden gereduceerd tot financieel beleid. Dat zal alleen maar de sociale kloof vergroten omdat de partij met de grootste achterban de keuzes zal maken en die zullen dan op identiteit worden gebaseerd. Ofwel het nieuwe kabinet bedenkt dat dit model aan het eind van zijn levenscyclus is gekomen en gaat vervolgens werken aan een model waarbij morele vraagstukken wel in alle openheid kunnen worden besproken.