Ondanks grote successen van de vrije markt is kapitalisme ook al decennia een veelgebruikt scheldwoord. Tijd om de tegenstanders van de vrije markt van repliek te dienen, schrijft Patrick van Schie, directeur van de TeldersStichting.
Patrick van Schie (1964) is directeur van de TeldersStichting, het wetenschappelijk bureau ten behoeve van het liberalisme gelieerd aan de VVD.
Ingezonden opinieartikelen worden geselecteerd door de redactie, maar vertegenwoordigen niet noodzakelijkerwijs het standpunt van EW.
‘Veel mensen, en vooral intellectuelen, hebben een hartstochtelijke afkeer van het kapitalisme. In hun ogen heeft deze onzalige wijze van economische organisatie van de maatschappij niets dan onheil en ellende teweeggebracht. Ooit waren de mensen gelukkig en welvarend in de goede oude tijd die voorafging aan de “Industriële Revolutie”. Nu, onder het kapitalisme, bestaat de overgrote meerderheid uit uitgehongerde paupers die meedogenloos worden uitgebuit door ruige individualisten. Voor deze schurken telt niets anders dan hun geldbelangen.’
Kenners hebben misschien al opgemerkt dat dit een citaat is van Ludwig von Mises. De Oostenrijkse filosoof en econoom schreef deze woorden 66 jaar geleden in zijn boekje The Anti-Capitalist Mentality. Niets nieuws dus, de antikapitalistische sentimenten van vandaag de dag.
Mises verwierp destijds de beschuldigingen aan het adres van het kapitalisme. De inleiding van zijn traktaat begon als volgt: ‘De vervanging van de prekapitalistische methoden van economisch beheer door het laissez-faire kapitalisme heeft de bevolkingscijfers verveelvoudigd en de gemiddelde levensstandaard op een ongekende manier verhoogd.’
In kapitalistische maatschappij is gewone man soevereine consument
Mises had gelijk. In het eerste hoofdstuk slaat hij de spijker opnieuw op zijn kop: ‘Het kapitalisme deproletariseert de “gewone man” en verheft hem tot de rang van een “bourgeois”. Op de markt van een kapitalistische maatschappij is de gewone man de soevereine consument wiens kopen of niet kopen uiteindelijk bepaalt wat er geproduceerd moet worden en in welke hoeveelheid en kwaliteit. […] Het grootkapitaal dient altijd – direct of indirect – de massa’s.’
Lees ook dit essay van Edin Mujagic: Kapitalisme werkt, als het ruimte krijgt
Mises zocht ook naar verklaringen voor de haat tegen het kapitalisme. Een prominente verklaring die hij zag, was afgunst. Het kapitalisme bood kansen aan iedereen. Het vestigde een meritocratie in plaats van een aristocratie. Maar dat betekende ook dat als andere mensen het beter hadden, je niemand anders dan jezelf de schuld kon geven. Voor intellectuelen is dit extra wrang. Zij blonken uit op school en verwachtten daarom een leidende positie in de maatschappij. Als dat niet gebeurde, zochten ze een zondebok. Zo groeide hun wrok tegen het kapitalisme, dat hun intellectuele uitmuntendheid niet beloonde, terwijl ze daar toch recht op hadden. Dat wil zeggen: in hun eigen ogen.
Dit was ook een deel van de verklaring van Frits Bolkestein, leider van de VVD in de jaren negentig en daarna Europees Commissaris. In zijn boek De intellectuele verleiding. Gevaarlijke ideeën in de politiek (2011) schreef hij dat intellectuelen de neiging hebben om te oordelen op basis van algemene principes, niet gehinderd door ervaring. Vooringenomen ideeën construeren hun perceptie. Dit, in combinatie met voortdurende desinformatie van socialisten en vermeende onsympathieke motieven van de ondernemers, verklaarde de wijdverbreide afwijzing van het kapitalisme.
Golven van aanzwellende kritiek op kapitalisme in de vorige eeuw
Lees ook dit omslagverhaal terug: De geruisloze invoering van het socialisme
In de vorige eeuw zijn er diverse golven geweest van aanzwellende kritiek op het kapitalisme. In de jaren dertig werd de Grote Depressie vaak afgeschilderd als de definitieve mislukking van het laissez-faire kapitalisme. Zelfs veel niet-socialisten twijfelden aan de toekomst ervan. Veel anti-liberalen prezen nazi-Duitsland of de Sovjet-Unie, waar geen massale werkloosheid heerste. Die landen hadden systemen die de massa’s meer welvaart leken te brengen. De anti-liberalen zaten er natuurlijk naast. Erger nog: ze zagen vaak bewust het lijden over het hoofd van velen onder de nationaal-socialistische en communistische regimes met hun moorddadige praktijken.
In de jaren zestig viel het luidruchtigste deel van een jonge generatie alles aan waarvoor de vrije wereld stond, inclusief het kapitalisme. Het kreeg de schuld van al het kwaad in de wereld. Deze ‘protestgeneratie’ kon ongehinderd het kapitalisme aanvallen en alternatieve (economische) systemen aanprijzen. Natuurlijk zouden de regimes achter het IJzeren Gordijn hen op zijn minst in de gevangenis hebben gegooid als ze ook maar een heel klein beetje van dergelijke kritiek tegen de heersers daar hadden durven uiten.
Tussen de jaren dertig en de jaren zestig waren de aanvallen op het kapitalisme gewoon doorgegaan. Let wel, Mises vond het nodig om in 1956 The Anti-Capitalist Mentality te publiceren. Interessant genoeg vond hij dat de antikapitalistische kritiek het sterkst was onder intellectuelen in de Verenigde Staten, meer dan in Europa. Een jaar eerder had de Franse liberale filosoof Raymond Aron nog betoogd dat juist Franse intellectuelen uitblonken in de felheid van hun antikapitalisme. Ten eerste doordat de Fransen ideeën altijd serieuzer nemen, zeker in vergelijking met de Angelsaksen. Ten tweede doordat ze niet konden aanvaarden dat Frankrijk een tweederangs land was geworden, voorbijgestreefd door het baken van het kapitalisme: de Verenigde Staten.
Antikapitalisme vanaf jaren tachtig op zijn retour
Vanaf de jaren tachtig was het antikapitalisme op zijn retour. Het communistische imperium implodeerde en de vrije markt kwam tot bloei. Toen kwam de kredietcrisis van 2008. Je kon bijna de zucht van verlichting horen in linkse kringen en onder andere vijanden van de vrije markt. Na een kwart eeuw in de verdediging te hebben gezeten, was er eindelijk gelegenheid om de aanvallen op het kapitalisme te hervatten. Soms onder de noemer van ‘antiglobalisme’, of met het scheldwoord ‘neoliberalisme’ – wat iets heel sinisters moet zijn. Niemand rekent zichzelf tegenwoordig tot het neoliberalisme, toch schijnt het een succesvolle en wijdverbreide samenzwering tegen de armen te zijn.
Lees ook dit stuk van Maartje Schulz, medeauteur van het boek Een markt voor ons allemaal: Niet elke jongere is een socialist
‘Kapitalisme’ is eigenlijk ook een scheldwoord. Het roept nog altijd beelden op van dikbuikige, puissant rijke ondernemers die maling hebben aan de gewone man en vrouw. Als voorstander van de markteconomie is het beter de term ‘vrije markt’ te gebruiken. Die vrije markt dient, zoals Mises aangaf, iedereen, en niet in de laatste plaats de gewone consumenten. Hoewel de meest toepasselijke naam door Adam Smith zelf is gegeven: ‘het systeem van natuurlijke vrijheid’.
Linkse rakkers hebben vrije markt zelfs COVID-19 aangerekend
Het kapitalisme wordt nu ook verantwoordelijk gehouden voor de klimaatverandering. Men stelt dat dit probleem niet kan worden aangepakt zonder het systeem drastisch te veranderen. Ja, linkse rakkers hebben de vrije markt zelfs de COVID-19-pandemie aangerekend, hoewel het virus niet in een kapitalistisch land maar in communistisch China is ontstaan – het kon zich alleen maar over de hele wereld verspreiden doordat dit uiterst repressieve communistische regime niet luisterde naar klokkenluiders, maar hen in plaats daarvan strafte. De belangrijkste remedie – effectieve vaccins – bleek dan weer het resultaat van open concurrentie tussen zo’n 180 met elkaar concurrerende farmaceutische producenten.
Om zowel oude als ‘nieuwe’ beschuldigingen tegen de vrije markt aan te pakken is het boek ‘Een markt voor ons allemaal’ zeer welkom – recent ook in Engelse vertaling verschenen (A Free Market for All). We mogen de argumenten van de tegenstanders van de vrije markt niet onbeantwoord laten.
Een markt voor ons allemaal verscheen in de reeks TeldersStichting Geschriften bij uitgeverij Gompel & Svacina.