Simon Rozendaal is chemicus en schrijft al veertig jaar over wetenschap, waarvan dertig jaar voor Elsevier. Onlangs publiceerde hij het alomgeprezen Alles wordt beter! Nou ja, bijna alles.
Deze week een fragment uit dat boek over oorlog. Rozendaal kijkt overigens uit op het westelijk deel van Rotterdam dat op 31 maart 1943 door Amerikaanse bommenwerpers is gebombardeerd. De vliegtuigen en de radar waren destijds zo onvolkomen dat de poging om de havens en de industrie te vernietigen en aldus de Duitsers te treffen, mislukten. De bommen kwamen op de wijken Spangen, Bospolder en Tussendijken terecht. Aldus zijn vierhonderd mensen gedood en raakten 1.600 mensen hun huis kwijt. Oeps.
Met de huidige militaire technologie kan een haven of huis worden uitgeschakeld zonder dat de omliggende wijken daar last van hebben. Dat is, hoe gruwelijk bombardementen ook zijn, winst.
Vroeger was er overal oorlog
In de Middeleeuwen werd aan de lopende band gevochten (negen kruistochten, de Honderdjarige Oorlog, de Rozenoorlogen); in de vijftiende eeuw voerden Schiedam en Rotterdam nog oorlog met elkaar, in de negentiende eeuw Nederland en België, in de twintigste eeuw heel Europa. Historici hebben geschat dat er na het jaar 900 meer dan 2300 oorlogen zijn geweest in de Oude Wereld. Er zijn perioden geweest dat er drie nieuwe oorlogen per jaar uitbraken in Europa.
Nederland heeft in de zestiende en zeventiende eeuw tachtig jaar oorlog gevoerd met Spanje; er zijn vier oorlogen met Engeland geweest; de Fransen hebben ooit Maastricht veroverd (en daar een van onze zeldzame dino-achtigen – een Mosasauriër – gepikt); in de vorige eeuw zijn er twee wereldoorlogen geweest en dreigde tijdens de Koude Oorlog voortdurend een derde.
Het boek Alles wordt beter! Nou ja, bijna alles (uitgeverij Atlas Contact) is hier te bestellen
Ondenkbaar
Door de almaar toenemende economische samenwerking en de vervaging van grenzen is het vandaag de dag ondenkbaar dat Nederland nog eens oorlog moet voeren met Engeland, België, Frankrijk, Spanje, Duitsland en zelfs Rusland, laat staan dat Schiedam en Rotterdam elkaar nog eens zouden beschieten.
De oorlogen van de twintigste eeuw hebben dan wel ongekend veel slachtoffers gekost, er leefden in de twintigste eeuw ook veel meer mensen. Daar moet rekening mee worden gehouden wanneer oorlogen met elkaar worden vergeleken. Dan zijn de Eerste en de Tweede Wereldoorlog redelijk gewoon, in de zin dat ze vergelijkbaar zijn met de talloze godsdienstoorlogen die in de vijftiende, zestiende en zeventiende eeuw overal in Europa woedden.
Slachtoffers
Steven Pinker drukt in The Better Angels of Our Nature een fascinerende tabel van het aantal oorlogsslachtoffers af. Ongecorrigeerd voor de omvang van de wereldbevolking staat de Tweede Wereldoorlog met 55 miljoen doden bovenaan. Wanneer de correctie wordt toegepast, zakt de Tweede Wereldoorlog naar de negende plaats.
Djengis Khan blijkt in relatieve zin meer doden op zijn geweten te hebben dan Hitler, Mao en Stalin bij elkaar.
Dan komt de An Lushan-revolte uit China in de achtste eeuw opeens bovenaan. Daar vielen ‘slechts’ 36 miljoen doden, maar wanneer dat wordt omgerekend naar de wereldbevolking die er in 1950 was, correspondeert dat met 429 miljoen doden – bijna negenmaal zo gruwelijk als de Tweede Wereldoorlog. De Mongoolse veroveringstochten uit de dertiende eeuw komen op de tweede plaats (278 miljoen doden), de slavenhandel door de Arabieren met 132 miljoen op de derde.
Die correcties geven ook een intrigerend perspectief op de geschiedenis. Zo blijkt Djengis Khan in relatieve zin meer doden op zijn geweten te hebben dan Hitler, Mao en Stalin bij elkaar. Ook maakt het duidelijk dat de Arabieren vanaf de zevende eeuw relatief meer zwarte Afrikanen hebben gedood bij de slavenhandel dan de Europeanen tussen de vijftiende en negentiende eeuw.
Beschaving
Archeologen die skeletten hebben onderzocht van volkeren zonder staat of overheid schatten dat destijds gemiddeld 15 procent van de mensen door geweld om het leven kwam. Bij ons is dat onder de 1 procent, ook tijdens de twintigste eeuw. Er stierven in de gruwelijke twintigste eeuw iets meer dan 6 miljard mensen. Daarvan sneuvelden er 40 miljoen op het slagveld – ongeveer 0,7 procent dus. Als genocides en andere door mensen veroorzaakte ellende erbij worden opgeteld, stijgt het percentage tot 3. In de woorden van Steven Pinker: mensen die in een beschaving leven, hebben vijf keer minder kans om slachtoffer te worden van geweld.
Overigens was het oorlog voeren in de tijd van de klassieke Grieken – een hoogtepunt van beschaving -, zoals dat onder anderen door Homerus is beschreven, ronduit smerig. Wanneer de Grieken van plan zijn om Troje in te nemen, zegt Agamemnon tegen koning Menelaos dat zelfs de baby’s in de baarmoeder niet in leven mogen blijven. Achilles vat zijn militaire carrière als volgt samen: ‘Ik heb vele slapeloze nachten en bloedige dagen strijdend doorgebracht om mannen hun vrouwen te kunnen afnemen.’
Gewelddadige god
Het Oude Testament – in ongeveer dezelfde tijd geschreven – is al even gewelddadig. God staat de Israëlieten zelfs toe om genocide te plegen op een hele lijst van volken: de Midianieten, de Hettieten, de Amorieten, de Kanaänieten, de Ferezieten, Hevieten en Jebusieten.
Tijdens de Tachtigjarige Oorlog, in 1572, neemt de hertog van Alva Naarden in en laat de gehele mannelijke bevolking ombrengen als straf voor hun koppig verzet. In Dresden, Rotterdam, Coventry, Hiroshima en Nagasaki zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog honderdduizenden burgerslachtoffers gevallen.
Zoiets is vandaag de dag ondenkbaar. Bij een oorlog, althans een waarbij beschaafde landen betrokken zijn, mogen alleen militaire doelen worden gebombardeerd. Natuurlijk gaat er wel eens wat fout en komt er toch een bom op een burgerdoel terecht, maar de slimme bommen van tegenwoordig sparen onmiskenbaar mensenlevens.
Smerig?
Neem de Eerste Golfoorlog uit 1991. Toen is er door de geallieerde strijdkrachten per dag een even grote hoeveelheid explosieven op Bagdad afgeworpen als er in totaal tijdens de Tweede Wereldoorlog op steden als Rotterdam en Dresden is gevallen. Het aantal burgerslachtoffers ten gevolge van de bombardementen was in Bagdad kleiner dan in Rotterdam of Dresden.
Het denkbeeld dat oorlog op zichzelf smerig zou zijn, is tamelijk hedendaags. De lijst met grote denkers die oorlog hebben verheerlijkt, is verbijsterend. Zola, Hegel, Thomas Mann – vele grote geesten hebben uitspraken gedaan die we ons nu niet meer kunnen voorstellen. ‘Oorlog verbreedt bijna altijd de horizon van een volk en verheft het,’ schreef historicus Alexis de Tocqueville in de negentiende 19e eeuw.
Lees ook: Vroeger was alles slechter: de dokter kon niets
‘Als ik zeg dat oorlog de grondslag is voor alle kunsten, bedoel ik dat het de grondslag is voor alle talenten en vermogens van de mens,’ stelde de invloedrijke kunstcriticus John Ruskin in dezelfde eeuw. ‘Oorlog is noodzakelijk voor de vooruitgang van de mensheid,’ meende componist Igor Stravinsky zelfs nog in de twintigste eeuw. Arthur Conan Doyle legde Sherlock Holmes in 1914 de volgende uitspraak, doelend op de Eerste Wereldoorlog, in de mond: ‘De zon zal schijnen over een schoner, beter en sterker land als het onweer voorbij is.’
Dat is voor de huidige generatie westerse intellectuelen verbijsterend. Zij kunnen allemaal de song ‘War’ van Edwin Starr of Bruce Springsteen (oorspronkelijk van Norman Whitfield en Barrett Strong uit 1969) meeneuriën: War, what is good for, absolutely nothing!