Nergens wordt het gebied tussen Rusland en de NAVO zo scherp en filmisch gemarkeerd als op een landtong in Litouwen. De sfeer doet er denken aan het opgedeelde Berlijn tijdens de Koude Oorlog, schrijft Pieter Waterdrinker.
We leven in het tijdperk van de atlas. Hoeveel mensen zullen na de Iraanse aanval op Israël niet even de landkaart hebben geraadpleegd? Waar ligt dat perfide Teheran ook alweer? Over welke landen, over welke grenzen precies vliegen de drones, de ballistische en andere raketten?
In Rob de Wijks jongste boek Het nieuwe ijzeren gordijn bezoekt hij Narva. Op de zwaar bewaakte brug tussen de twee middeleeuwse burchten die de grens vormen tussen Estland en Rusland, voelt hij dezelfde beklemming die hem eind jaren tachtig overmande bij Checkpoint Charlie in Berlijn, waar het kapitalistische West-Duitsland en de socialistische DDR elkaar voortdurend met lelijke haatgezichten aankeken.
IJzige geopolitieke werkelijkheid
Lezers van dit blad herinneren zich wellicht dat ik tamelijk recent ook eventjes in Narva was; de beklemming van Rob de Wijk en het onheilspellende gevoel hier aan een potentieel nieuw ijzeren gordijn te staan, een afscheiding van prikkeldraad, militairen en herdershonden, had ik daar ook.
Toch is er een plek die potentieel nog meer de ijzige geopolitieke werkelijkheid en de dreiging weerspiegelt die daarmee gepaard gaat.
Slaat u de atlas even open? Of pak uw smartphone en tik bij Google Maps de woorden ‘Nida’ en ‘Litouwen’ in. Gelukt? Met duim en wijsvinger kunt u inzoomen. Dan staan we nu midden op de Koerse Schoorwal, een plek waarvoor ik slechts kan bidden dan die niet een nieuw Checkpoint Charlie wordt.
Zoals in al mijn stukken ben ik bevooroordeeld, niet objectief, ga ik slechts uit van mijn persoonlijke ervaringen, kennis en inzichten.
Met vakantie in Nida
Nida! De Koerse Schoorwal! Ik ken geen plek op de aardbol waar de melkblauwe gladde zee zo hemels door de stammen van de berken en de pijnbomen heen flikkert als hier. De bossen tussen Sahara-achtige zandverstuivingen op de landtong van 98 kilometer lang, 3,5 kilometer op zijn breedst en slechts 350 meter op zijn smalst, gonzen van de zangvogels en het wild, waaronder de machtige en mythische eland.
Mijn vrouw ging als kind met vakantie in Nida, toen dit voormalige Pruisische deel van het Duitse rijk nog Sovjet-Unie was. In 1991, bij de opdeling van de USSR, ging een mes over de landengte. Bijna eerlijk – als bij de verdeling van een verjaardagstaart. Nu is 46 kilometer van de schoorwal Russisch en behoort 52 kilometer toe aan Litouwen. Met links het water van de Baltische zee, rechts dat van een lagune.
Rond het millennium brachten mijn vrouw en ik een aantal zomers een maand in Nida door. We stegen in Moskou met het vliegtuig op. Anderhalf uur later landden we op de luchthaven van Kaliningrad, waar een Russische taxichauffeur met een Schengen-visum ons voor 90 dollar naar onze bestemming reed, 1 dollar per kilometer.
Despotisch juk
Nergens was het verschil tussen Oost en West pregnanter te zien dan hier op deze landengte, behalve misschien in het opgedeelde Berlijn destijds.
Niet alleen de weg van Kaliningrad naar de Litouwse grens zat vol hobbels en gaten, zelfs de bossen op het Russische deel van de schoorwal leken te zuchten onder een despotisch juk van verwaarlozing.
Eenmaal de grens over, belandde je in een andere wereld. Onberispelijke wegen, geen wodka-alcoholisten zwalkend langs de weg, maar gezonde stellen op de fiets.
Finland heeft vrijwel al zijn grenzen met Rusland gesloten. De grens in Narva leidt een schemerbestaan. Nergens wordt het gebied tussen Rusland en de NAVO zo scherp en filmisch gemarkeerd als op de landtong nabij het Litouwse Nida. Met de juiste papieren kun je er overheen, maar hoelang nog?
Thomas Mann werd gepest door de Nazi’s
Omdat ik geloof in het aura – zowel in dat van de mens als dat van de natuur – zat ik in de kamer van het gehuurde vissershuis in Nida voornamelijk te schrijven. Op honderd meter van het voormalige houten zomerhuis van Thomas Mann, gebouwd van het geld dat hij in 1929 kreeg voor de Nobelprijs voor de Literatuur.
Al spoedig daarna wapperde in Nida de nazivlag, weer later een halve eeuw lang het bloedrood van de Sovjet-Unie, nu het geel-groen-rood van Litouwen.
Thomas Mann moest zijn buitenhuis in Nida door pesterijen en bedreigingen van de nazi’s uiteindelijk verlaten, later zelfs Duitsland. ‘If you live long enough, the borders change’ begint mijn Britse schrijversvriend Timothy Phillips zijn boek The Curtain and The Wall, een hallucinerende tocht langs de grenzen uit de tijd van de Koude Oorlog.
Als generaties samenvallen met tijdperken zullen de veelbesproken boomers ondanks Vietnam, Woodstock en Baas in Eigen Buik de historie ingaan als behorend tot het Statische Tijdperk, de millennials en generatie Z tot het Dynamische Tijdperk.
De grenzen vloeien weer, niets is langer zeker. We beleven dus ook de epoche van de atlas. Maar zelfs na twee jaar oorlog in Oekraïne, de huidige dreiging in het Midden-Oosten, een perfide grijnzend China en Amerikanen die electoraal weer collectief op hol dreigen te slaan, lijken velen dat nog altijd niet te beseffen.
Lokroep van het noorden
Nederland telt bijna 18 miljoen mensen, kampt met ruimtegebrek, benauwdheid, woningnood. Het ontbeert ons land aan verre horizonten, aan wilde natuur.
Letland en Litouwen zijn anderhalf keer zo groot als Nederland, met respectievelijk 2 en 3 miljoen inwoners. Estland is qua oppervlakte vergelijkbaar met Nederland. Er wonen een schamele 1,3 miljoen mensen. Met overal landerijen, meren, bossen, kustlijnen om te zoenen.
Moest ik jong en idealistisch zijn, ik zou Google Maps eens raadplegen en naar het Balticum gaan. Niet als soldaat, maar om te leven, te werken, een bestaan op te bouwen.
Dat de jongste generatie inwoners in de Europese Unie in dit Dynamische Tijdperk de lokroep om noordwaarts te trekken nog niet heeft gehoord, is even onbegrijpelijk als absurd.
Schrijf u in voor onze middagnieuwsbrief
Met de gratis nieuwsbrief EW middag wordt u dagelijks bijgepraat met commentaren en achtergronden bij de belangrijkste nieuwsverhalen.
